عکس العمل انسان در مقابل رفتار ناشایست دیگران، از چند حالت خارج نیست: یا رفتاری بدتر نسبت به آنها انجام می‌دهد؛ یا مشابه خود آنها رفتار می‌کند؛ یا چشم پوشی می‌کند؛ یا نه تنها آن رفتار بد را نادیده می‌گیرد، بلکه حتی کار بهتری هم در رابطه با آنها انجام می‌دهد.
بدیهی است در نظام اخلاقی و ارزشی اسلام، حالت اول ارزش منفی دارد؛ یعنی ظلم به دیگران به طور قطع و یقین مذموم است. رفتار دوم، یعنی مقابله به مثل، در مواردی مجاز شمرده شده است. و اما چشم پوشی از رفتار ناشایست دیگران و یا انجام رفتاری بهتر نسبت به آنها از ارزش بسیار بالایی برخوردار است. در قرآن نیز دستوری کلی در ارتباط با کسانی که رفتار نامناسب دارند، بیان شده است: اِدْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ؛**مؤمنون (23)، 96.*** رفتار بد دیگران را به وسیله کار بهتر دفع کن. این آیه در دو جای قرآن آمده
﴿ صفحه 214﴾
است، که در یک جا در ادامه آن می‌فرماید: فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ؛**فصّلت (41)، 34.***تا همان کسی که با تو بر سرِ دشمنی است، گویی دوست و خویش تو گردد.
خوش رفتاری در مقابل رفتار بد دیگران، علاوه بر این که اوج ارزش اخلاقی است، انگیزه‌ای را هم در طرف مقابل برای کسب این ارزش اخلاقی ایجاد می‌کند. در دستگاه ارزشی اسلام، رفتارهای انسان از نظر ارزشی دارای مراتب و درجات مختلفی است. این ارزش، گاهی در حد خنثی است و گاهی در حد مثبت، آن هم با درجات متفاوت. مثلاً، در مورد رفتار بد دیگران، گاهی اگر انسان مشابه همان کار را نسبت به آنها انجام دهد، از نظر ارزش گذاری خنثی و در حد صفر است؛ یعنی نه ارزش منفی دارد و نه ارزش مثبت. اما عمل کسی که در مقابل رفتار بد دیگران نه تنها مقابله به مثل نمی‌کند، بلکه رفتار بهتری هم نسبت به آنها انجام می‌دهد، دارای ارزش مثبت است.
در بحث فلسفه اخلاق، عده‌ای اعتقاد دارند که به طور کلی، یک رفتار یا خوب است و یا بد؛ اگر عملی به شکل خاصی انجام شود خوب است، در غیر این صورت بد. کانت، فیلسوف اخلاقی معروف، در این باره می‌گوید: کار خوب شرایطی دارد که در صورت تحقق آنها می‌توان آن کار را خوب دانست، از جمله این شرایط این است که انسان کار را به دلیل اطاعت از حکم عقل یا وجدان انجام دهد نه از روی عواطف و یا انگیزه دیگری. براساس دیدگاه کانت، عملِ مادری که نیمه‌های شب از خواب شیرین برمی‌خیزد و از طفلش پرستاری می‌کند، فاقد ارزش اخلاقی است؛ چرا که مادر برای ارضای عاطفه خود دست به این کار زده است!
اما در دستگاه ارزشی اسلام، ارزش‌های مثبت دارای مراتب اند؛ یعنی امر آنها بین نفی و اثبات نیست. ممکن است عملی از یک درجه تا بی نهایت ارزش داشته باشد. مراتب عبودیت و خلوص، همگی دارای ارزش اند، منتها با درجات متفاوت. آن خلوص کاملی که مد نظر اسلام است، خلوصی است که حضرت علی(علیه السلام) داشتند. آن حضرت می‌فرمایند: ما عَبَدْتُکَ خَوْفَاً مِنْ نارِکَ و لا طَمَعاً فی جَنَّتِک لکن وَجَدْتُکَ اَهْلا لِلعِبادةِ فَعَبَدْتُکَ.**بحارالانوار، ج 70، باب 52، روایت 1.***
﴿ صفحه 215﴾
بنابراین، دستگاه ارزشی اسلام، ارزش‌ها را در شکل «همه یا هیچ» در نظر نمی‌گیرد، بلکه اعمال خوب مراتب و درجات فراوانی دارند. البته ارزش بسیاری از کارها به نیت انسان بستگی دارد؛ هر قدر اخلاص انسان در کاری بیش تر باشد، به همان میزان ارزش آن کار بالاتر است. اخلاص هم تنها با گفتن لفظ «قربةً الی اللّه» به دست نمی‌آید؛ کار باید واقعاً و از صمیم دل برای خدا باشد.