سؤالی که در این جا مطرح می‌شود این است که آیا فقط باید از انسان‌ها خجالت کشید یا حیای مطلوب از خدا هم داریم؟ در پاسخ باید بگوییم، مرتبه حیا و ارزش آن بستگی به این دارد که اولا، آن کار زشتی که انسان از آن خجالت می‌کشد تا چه حد زشت است، ثانیاً، انسان چه اندازه به زشتی آن توجه دارد، و ثالثاً، در مقابل چه کسی این کار زشت را انجام می‌دهد؛ یعنی آن شخصی که این کار زشت را مشاهده می‌کند تا چه اندازه در نزد انسان از اهمیت و اعتبار برخوردار است. کسانی که ایمانشان ضعیف است و از حضور خدای متعال در همه شؤون زندگی خود غافلند، از خدا خجالت نمی‌کشند. شرط
﴿ صفحه 255﴾
خجالت کشیدن این است که انسان بداند کسی کار زشت او را دیده است. لذا صرف این که انسان بداند خدا در همه جا حاضر است، اما آن گونه که باید و شاید به حضور خدا توجه نداشته باشد، باعث نمی‌شود که اگر مرتکب گناهی شود، از خدا خجالت بکشد. انسان هر قدر بیش تر به حضور خدا توجه داشته باشد و نیز عظمت خدا را بهتر درک کند، با انجام دادن کارهای زشتی که او نمی‌پسندد، بیش تر خجالت می‌کشد. انسان معمولاً برای کسانی که از مقام بالا و یا موقعیت اجتماعی ممتازی برخوردارند، ارزش بیش تری قایل است. از این رو، اگر در حضور آنها مرتکب رفتار زشتی شود، بیش تر خجالت می‌کشد. اما در مقابل کودکان و کسانی که موقعیت اجتماعی بالایی ندارند و یا دوستانی که انسان با آنها خودمانی شده است، این حالت کم تر وجود دارد. گاهی هم انسان حتی از این که کودکی از کار زشت او مطلع شود خجالت می‌کشد، اما از این که خدا آن را دیده است خجالت نمی‌کشد! این بدان جهت است که ما عظمت خدا را درک نکرده ایم.
ما باید از این حالت خود استغفار کنیم؛ استغفاری که در دعاها و روایات ما «استغفار حیا» نامیده شده است. در دعای پس از زیارت امام رضا(علیه السلام) می‌خوانیم: اِنّی اَسْتَغْفِرُکَ اسْتِغْفارَ حیاء. اگر انسان گناه کار توجه کند به این که خدا به زشتی کار او آگاه است، و از این رو خجالت بکشد و تصمیم بگیرد که دیگر آن گناه را تکرار نکند، یکی از بهترین استغفارها را انجام داده است. چگونه ممکن است انسان در حضور خدایی که عظمتش بی نهایت است و احتیاج انسان به او نیز بی نهایت، کاری انجام دهد که خدا آن را نهی کرده و خجالت هم نکشد؟! پس بهترین حیا، حیای از خدا است و سپس حیای از فرشتگان خدا. همه ما معتقدیم که دو فرشته ناظر اعمال ما هستند و در خلوت و جلوت به ثبت اعمال ما مشغولند. حالْ چگونه ممکن است با علم به حضور آنها کاری انجام دهیم که زشت و ناپسند است و شرم نکنیم؟
البته باید توجه داشت که برخی کارها در عرف، آن هم به دلیل نوع روابطی که بین انسان‌ها وجود دارد، زشت تلقّی می‌شوند، اما در واقع، زشت نیستند. برای مثال، اگر انسان با لباس زیر در اجتماع حاضر شود؛ چون در عرف جامعه کار زشتی انجام داده است، باید خجالت بکشد. اما لزومی ندارد در جایی که دیگران نیستند ـ مثلاً در خانه ـ انسان به این دلیل که خدا ناظر اعمال وی است، خود را به زحمت بیندازد و از انجام
﴿ صفحه 256﴾
کارهایی نظیر استحمام، که لازمه آن برهنه شدن است، خجالت بکشد. اگر فرد دیگری انسان را در آن حالت ببیند زشت است، اما اگر خدا در آن حال انسان را ببیند، زشتی ندارد؛ چرا که خدا می‌تواند در همه حالات بدن انسان را ببیند، چه پوشیده باشد و چه برهنه. او بر همه چیز ما احاطه دارد؛ بر باطن ما، بر قلب ما و حتی بر خطورات ذهنی ما. این جا، خجالت کشیدن از خدا معنا ندارد. در جایی باید از خدا خجالت کشید که خداوند کاری را نهی کرده و آن را زشت دانسته است. انجام دادن کاری که خدا بدان امر فرموده است. خجالت ندارد. بسیاری از امور هستند که اگر در حضور دیگران انجام شوند زشت است، اما اگر خدا ببیند زشتی ندارد. در روایتی آمده است که حضرت موسی(علیه السلام) به خدا عرض کرد: خدایا! من در بعضی از حالات خجالت می‌کشم به تو توجه کنم و یاد تو را در دل خود زنده کنم، خداوند به وی فرمود: به یاد من بودن و توجه به من در هیچ حالی زشت نیست: یا موسی اِنَّ ذِکْری حَسَنٌ عَلی کُلِّ حال.**بحارالانوار، ج 13، باب 11، روایت 21.***
در بعضی از حالات، که شاید به گمان انسان از زشت ترین حالات باشند، مستحب است که انسان با یاد خدا کار خود را انجام دهد. یاد خدا در هیچ کاری زشت نیست، خصوصاً با توجه به این که ما نمی‌توانیم هیچ چیز را از خدا مخفی کنیم. ما زمانی باید از کسی خجالت بکشیم که کاری را انجام دهیم که در نظر آن فرد زشت تلقی می‌شود. هم چنین ممکن است کاری نسبت به شخصی زشت باشد، اما نسبت به شخصی دیگر نه. مثلاً، رابطه‌ای که همسر با همسر خود دارد، زشت نیست، اما اگر این رابطه را با دیگری داشته باشد زشت است. در روابط زناشویی حیا و خجالت کشیدن معنایی ندارد. این نوع خجالت کشیدن مذموم است.
بنابراین حیا یکی از بهترین، ارزنده ترین و مؤثرترین خُلق و خوهای انسان به شمار می‌آید؛ زیرا مانع از این می‌شود که انسان به کارهای زشت مبتلا شود. بهترین چیزی که می‌تواند انسان را از آلودگی‌ها و گناهان حفظ کند، حیا است و در روایت نیز آمده است: لا ایمان لمن لا حیاء له؛**اصول کافی، ج 2، ص 106، روایت 5.*** کسی که حیا ندارد ایمان ندارد! و: لا حیاءَ لِمَنْ لا دین له؛**بحارالانوار، ج 78، باب 19، روایت 6.*** کسی که دین ندارد حیا ندارد.
﴿ صفحه 257﴾