آیات :
سعی مشکور
و من أراد الاخره و سعی لها سعیها و هو مؤمن فأولئک کان سعیهم مشکورا(497)؛ و کسانی که آخرت را اراده کنند و کوششی که مخصوص آخرت است بکنند، در صورتی که مؤمن ایشانند که سعیشان مشکور و مقبول خواهد بود.
پاداش مأجور
ان الساعه آتیه أکاد أخفیها لتجزی کل نفس بما تسعی(498)؛ محققا ساعت (یعنی قیامت) خواهد آمد، من آن را پنهان میکنم، تا هر کسی به پاداش سعی و کوشش خویشتن برسد.
هر کوششی مأجور است
فمن یعمل من الصالحات و هو مؤمن فلا کفران لسعیه و انا له کاتبون(499)؛ و هرکس چیزی از اعمال شایسته بجا آورد، در حالی که ایمان داشته باشد، کوشش او ناسپاسی نخواهد شد و ما تمام اعمال او را (برای پاداش) مینویسیم.
کوشش و تلاش از نشانههای خدا
و من آیاته منامکم باللیل و النهار و ابتغاوکم من فضله ان فی ذلک لایات لقوم یسمعون(500)؛ و از نشانههای او خواب شما در شب و روز است و تلاش و کوششتان برای بهرهگیری از فضل پروردگار (و تأمین معاش) در این امور نشانههایی است که برای آنان که گوش شنوا دارند!
مقام سعی و کوشش
فلما بلغ معه السعی قال یا بنی انی أری فی المنام انی أذبحک فانظر ما ذا تری قال یا أبت افعل ما تؤمر ستجدنی ان شاء الله من الصابرین(501)؛ هنگامی که با او به مقام سعی و کوشش رسید، گفت: پسرم! من در خواب دیدم که تو را ذبح میکنم، نظر تو چیست؟ گفت پدرم! هر چه دستور داری اجرا کن، به خواست خدا مرا از صابران خواهی یافت! کوشش و بهره
و أن لیس للانسان الا ما سعی و أن سعیه سوف یری ثم یجزاه الجزاء الاوفی(502)؛ و اینکه برای انسان بهرهای جز سعی و کوشش او نیست، و اینکه تلاش او بزودی دیده میشود، سپس به او جزای کافی داده خواهد شد!
قیامت و کوششها
یوم یتذکر الانسان ما سعی(503)؛ در آن روز انسان به یاد کوششهایش میافتد.
روایات :
تنبلی مانع موفقیت
آفه النجح الکسل(504)؛ امام علی (علیه السلام): آفت موفقیت، تنبلی است.
مؤمن تنبل نیست
قال (علیه السلام): المؤمن یرغب فیما یبقی و یزهد فیما یفنی..... بعید کسله دائم نشاطه(505)؛ امام علی (علیه السلام): مؤمن به آنچه ماندنی است راغب است و از آنچه رفتنی است رویگردان... از تنبلی به دور است و پیوسته سرزنده و کوشاست.
تباه آخرت
عن أمیر المؤمنین (علیه السلام) أنه قال: الکسل یفسد الاخره(506)؛ امام علی (علیه السلام): تنبلی، آخرت را تباه میکند.
بطلان حق در تنبلی
قال (علیه السلام): من أطاع التوانی ضیع الحقوق(507)؛ امام علی (علیه السلام): هرکه از سستی فرمان برد، حقوق را تباه سازد.
سستی و تنبلی
قال (علیه السلام): من التوانی یتولد الکسل(508)؛ امام علی (علیه السلام): از سستی است که تنبلی به وجود میآید.
راه مبارزه با تنبلی
ضادوا التوانی بالعزم(509)؛ امام علی (علیه السلام): با عزم و اراده، به مبارزه سستی بروید.
تأخیر در انجام کارها
تأخیر العمل عنوان الکسل(510)؛ امام علی (علیه السلام): به تأخیر افکندن کار، نشانه تنبلی است.
نتیجه تنبلی
قال (علیه السلام): الکسل یضر بالدین و الدنیا(511)؛ امام باقر (علیه السلام): تنبلی به دینت و دنیا زیان میزند.
تنبلی دنیا و آخرت
عن أبی جعفر (علیه السلام) قال: أنی لابعض الرجل أو أبعض للرجل أن یکون کسلانا [کسلان] عن أمر دنیاه و من کسل عن أمر دنیاه فهو عن أمر آخرته أکسل(512)؛ امام باقر (علیه السلام): من نفرت دارم از شخص - یا برای شخصی که در کار دنیایش تنبل باشد. هر که در کار دنیایی تنبل باشد، در کار آخرتش تنبلتر است.
کار و تنبلی
عن أبی عبدالله (علیه السلام) قال: عدوالعمل الکسل(513)؛ امام صادق (علیه السلام): دشمن کار، تنبلی است.
باز داشتن از بهره دنیا و آخرت
قال أبی (علیه السلام): لبعض ولده ایاک و الکسل و الضجر فانهما یمنعانک من حظک من الدنیا و الاخره(514)؛ امام صادق (علیه السلام) - به یکی از فرزندان خود - از تنبلی و بیحوصلگی، بپرهیز؛ زیرا که این دو خصلت، تو را از بهره دنیا و آخرتت باز میدارند.
داستانها :
ورزش در سیره ائمه (علیهم السلام) (1)
طبق روایت(515) امام صادق (علیه السلام) شخصا در تیراندازی حاضر میشد. امام صادق (علیه السلام) فرمود: من در معیت پدرم به مجلس هشام بن عبدالملک در شام وارد شدیم. او بر کرسی خلافت نشسته بود. نظامیان و نزدیکانش در اطراف وی بر پا ایستاده بودند. در دیدگاه خلیفه، هدفی برای تیراندازی قرار داشت و بزرگان قومش در حضور وی تیراندازی میکردند. به محض آنکه وارد مجلس شدیم، از پدرم خواست با شیوخ عرب تیراندازی کند. حضرت فرمود: من پیر شدهام، ممکن است مرا معاف بداری؟ او قسم یاد کرد غیر ممکن است و به یکی از شیوخ بنی امیه اشاره کرد که کمانت را به امام باقر بده! پدرم ناچار کمان را گرفت. تیری در آن گذارد و رها کرد. تیر در وسط هدف نشست. سپس تیر دیگری گرفت و آن را روی تیر اول نشاند. و آن را شکافت و خلاصه چند تیری روی هم زد. این قدرت تیراندازی و هدفگیری، هشام را مبهوت و پریشان خاطر ساخت. به امام باقر (علیه السلام) عرض کرد: مهارت شما از تمام تیراندازان عرب و عجم بیشتر است و سپس آن حضرت را به سریر خود دعوت کرد. از جا برخاست، دست در گردن پدرم انداخت و او را طرف راست خود نشاند. آنگاه دست به گردن من انداخت و مرا سمت راست پدرم نشاند و به امام باقر گفت: این تیراندازی را از چه کسی و در چه مدتی آموختهاید؟ حضرت فرمودند: میدانی که اهل مدینه مسابقات تیراندازی به پا میکردند و با علاقه در آن شرکت مینمودند. من نیز در ایام جوانی به این کار علاقه داشتم و در آن وارد بودم و سپس ترک کردم. اکنون که از من خواستی، به روزگار جوانی برگشتم و تیرانداختم. هشام گفت: من هرگز تصور نمیکردم کسی باشد که این طور تیراندازی کند! آیا فرزند شما جعفر نیز مثل تیرانداز است؟ حضرت باقر (علیه السلام) فرمودند: ما همه وارث کمالات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) هستیم. گرچه مسابقات اسبدوانی و تیراندازی از این جهت که عضلات را به فعالیت وا میدارد و باعث تقویت جسم میشود، جنبه ورزشی دارد و از این نظر که در ساعات فراغت وسیله سرگرمی و مایه وجد و سرور است، جنبه تفریحی دارد، ولی هدف اساسی پیشوای اسلام در تشویق این مسابقه، عالیتر از جهات ورزشی و تفریحش بود، پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) میخواست عموم مردم در آن روز فنون نظامی و تعالیم سربازی را فراگیرند و برای مقابله با دشمن مجهز شوند تا در میدان جنگ به خوبی از حقوق اسلام و مسلمین دفاع نمایند و کشورشان را از هجوم بیگانگان محافظت کنند. در دنیای امروز که وضع سربازی و تمرینهای نظامی تغییر کرده است، اگر بعضی از جوانان در اوقات فراغت به مسابقه اسب دوانی و تیراندازی دست یابند، میتوانند از جنبه ورزشی و تفریحی آن به خوبی استفاده کنند.
از طرفی به سلامت و نیرومندی خود کمک کنند و از طرف دیگر قسمتی از شناوری برای جوانان یکی دیگر از ورزشهای مفید و ثمربخش و از تفریحات سالم و نشاط آور است که مورد توجه پیشوای اسلام قرار گرفته و پیروان خود را به فراگیری آن تشویق کرده است(516).
الهی آقا آب بخواهد!
این مثل آوردهاند که غلامی سخت تنبل بود. هر وقت تشنه میشد دعا میکرد: الهی آقا آب بخواهد! تا مگر بدین طریق ناگزیر شود از جای خود بجنبد و خود نیز جرعهای آب بنوشد(517)!
اشعار :
زشتی تنبلی
برو شیر درنده باش ای دغل - مینداز خود را چو روباه شل (سعدی)
کاستی تنبلی
ز نیرو بود را راستی - ژ سستی کژی زاید و کاستی (فردوسی)
سود بیرنج
کسی را که کاهل بود گنج نیست - که اندر جهان سود بیرنج نیست (فردوسی)
کار امروز
کار امروز به فردا فکندن از کاهلی تن است. (ابوالفضل بیهقی)
نکات :
باید با کوشش و تلاش و پرهیز از کسالت و تنبلی، در رقابتی سالم به قوت و کثرت و استقلال رسید و اجازه استثمار و استعمار به دیگران نداد.
زیان بیتحرکی و رکود، به خودمان میرسد، نه به خدا.
سستی و تنبلی، سبب جایگزین شدن دیگران به جای ما میشود.
رسیدن به لطف الهی، با تنبلی سازگار نیست.
بیکاری مایه خستگی، تنبلی، فرسودگی، فرصتی برای نفوذ شیطان، ایجاد فتنه و گسترش گناه میباشد.
در نصیحت لقمان به فرزندش آمده که: از کسالت و تنبلی بپرهیز، بخشی از عمرت را برای آموزش قرار بده و با افراد لجوج، گفتگو و جدل نکن.
با کفر، کسالت و کراهت، اعمال خیر پذیرفته نیست.
اعتقاد و یقین به آگاهی خداوند، رمز نشاط و امید در انجام وظائف و دوری از کسالت و تنبلی است.
هر فکر و توهمی که برای شما تنگنظری، تنبلی و یأس و ترس و اثر منفی بیاورد، شیطانی است و هر فکر و الهامی که برای شما حرکت، نشاط و سعه صدر آورد، الهی است. و الله یعدکم مغفره منه و فظلا
افراد صالح، کسانی هستند که با نشاط و شتاب، به سراغ هر کار خیری میروند، نه فقط بعضی از کارها.
فرماندهان باید به روحیه، نشاط، ایمان و تصمیم سپاه اسلام توجه داشته باشند. علم أن فیکم ضعفا
تنبلی و ضعف اراده، گاهی توان رزمی و روحی ده برابر را به دو برابر کاهش میدهد.
توجه به حضور خداوند، به انسان نشاط و دلگرمی میدهد و او را در برابر ناگواریها مقاوم میکند.
نشاط، مایه ارزشمندی عبادت است.
آنچه مایه ارزش بیشتر کارهای خوب است، سرعت و نشاط در انجام آنهاست. یسارعون فی الخیرات و یا حی علی خیر العمل
اسلام، برای بر طرف کردن خستگی و ایجاد نشاط، راههای مناسب و سالمی را به ما ارائه کرده است ما را به سیر و سفر، ورزش و شنا، کارهای متنوع و مفید، دید و بازدید، گفتگوهای علمی و انتقال تجربه، رابطه با فرهیختگان و مهمتر از همه ارتباط با آفریدگار هستی و یاد او که تنها آرامبخش دلهاست، سفارش کرده است.