آیات :
روزه شکر نعمت خداست
شهر رمضان الذی أنزل فیه القرءان هدی للناس و بینت من الهدی و الفرقان فمن شهد منکم الشهر فلیصمه من کان مریضا أو علی سفر فعده من أیام أخر یرید الله بکم الیسر و لایرید بکم العسر و لتکموا العده و لتکبروا الله علی ما هداکم و لعلکم تشکرون(830)؛ (روزه، در چند روز معدود) ماه رمضان است؛ ماهی که قرآن، برای راهنمایی مردم، و نشانههای هدایت، و فرق میان حق و باطل، در آن نازل شده است. پس آن کس از شما که در ماه رمضان در حضر باشد، روزه بدارد! و آن کس که بیمار یا در سفر است، روزهای دیگری را به جای آن، روزه بگیرد! خداوند، راحتی شما را میخواهد، نه زحمت شما را! هدف این است که این روزها را تکمیل کنید؛ و خدا را بر اینکه شما را هدایت کرده، بزرگ بشمرید؛ باشد که شکرگزاری کنید!
وجوب روزه
یأیها الذین ءامنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون(831)؛ ای افرادی که ایمان آوردهاید! روزه بر شما نوشته شده، همانگونه که بر کسانی که قبل از شما بودند نوشته شد؛ تا پرهیزکار شوید.
خطاب مهربانانه برای تکلیف
یایها الذین ءامنوا کتب علیکم لصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون(832)؛ ای افرادی که ایمان آوردهاید! روزه بر شما نوشته شده، همانگونه که بر کسانی که قبل از شما بودند نوشته شد؛ تا پرهیزکار شوید.
تقوا حاصل روزه
یایها الذین ءامنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون(833)؛ ای افرادی که ایمان آوردهاید! روزه بر شما نوشته شده، همان گونه که بر کسانی که قبل از شما بودند نوشته شد؛ تا پرهیزکار شوید.
سازندگی روزه
لا یؤاخذکم الله باللغو فی أیمنکم و لکن یؤاخذکم بما عقدتم الایمن فکفرته اطعام عشره مسکین من أوسط تطعمون أهلیکم أو کسوتهم أو تحریر رقبه فمن لم یجد فصیام ثلثه أیام ذلک کفره أیمنکم اذا حلفتم و احفظوا أیمنکم کذلک یبین الله لکم ءایته لعلکم تشکرون(834)؛ خداوند شما را بخاطر سوگندهای بیهوده (و خالی از اراده،) مؤاخذه نمیکند؛ ولی در برابر سوگندهایی که (از روی اراده) محکم کردهاید، مؤاخذه مینماید. کفاره این گونه قسمها، اطعام ده نفر مستمند، از غذاهای معمولی است که به خانواده خود میدهید؛ لباس پوشاندن بر ده نفر؛ و یا آزاد کردن یک برده؛ و کسی که هیچ کدام از اینها را نیابد، سه روز روزه میگیرد؛ این، کفاره سوگندهای خود را حفظ کنید (و نشکنید!) خداوند آیات خود را این چنین برای شما بیان میکند، شاید شکر او را بجا آورید!
احکام روزه
أیاما معدودت فمن کان منکم مریضا أو علی سفر فعده من أیام أخر و علی الذین یطیقونه فدیه طعام مسکین فمن تطوع خیرا فهود خیر له و أن تصوموا خیر لکم ان کنتم تعلمون(835)؛ چند روز معدودی را (باید روزه بدارید!) و هرکس از شما بیمار یا مسافر باشد تعدادی از روزهای دیگر را (روزه بدارد) و بر کسانی که روزه برای آنها طاقتفرساست؛ (همچون بیماران مزمن، و پیرمردان و پیرزنان،) لازم است کفاره بدهند: مسکینی را اطعام کنند؛ و کسی که کار خیری انجام دهد، برای او بهتر است؛ و روزه داشتن برای شما بهتر است اگر بدانید!
موجبات سقوط روزه
شهر رمضان الذی أنزل فیه القرءان هدی للناس و بینت من الهدی و الفرقان فمنم شهد منکم الشهر فلیصمه و من کان مریضا أو علی سفر فعده من أیام أخر یرید الله بکم الیسر و لا یرید بکم العسر و لتکملوا العده و لتکبروا الله علی علی ما هداتم و لعلکم تشکرون(836)؛ (روزه، در چند روز معدود) ماه رمضان است؛ ماهی که قرآن برای راهنمایی مردم، و نشانههای هدایت، و فرق میان حق و باطل، در آن نازل شده است. پس آنکس از شما که در ماه رمضان در حضر باشد، روزه بدارد! و آن کس که بیمار یا در سفر است، روزهای دیگری را به جای آن، روزه بگیرد! خداوند، راحتی شما را میخواهد، نه زحمت شما را! هدف این است که این روزها را تکمیل کنید؛ و خدا را بر اینکه شما را هدایت کرده، بزرگ بشمرید؛ باشد که شکرگزاری کنید!
روایات :
زکات بدن
لکل شیء زکاه و زکاه الابدان الصیام(837)؛ پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم): هر چیزی زکاتی دارد و زکات بدنها روزه است.
سلامتی همراه روزه
عن النبی (صلی الله علیه و آله و سلم): أنه صوموا تصحوا(838)؛ پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم): روزه بگیرید، تا سالم بمانید.
خواب روزهدار
قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): الصائم فی عباده و ان کان علی فراشه مالم یغتب مسلما(839)؛ پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم): روزهدار اگر هم خواب باشد، تا زمانی که غیبت مسلمانی را نکند، در حال عبادت خداست
درود فرشتگان بر روزهدار
قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): ما من صائم یحضر قوما یطعمون الا سبحت له أعضاوه و کانت صلاه الملائکه علیه و کانت صلاتهم استغفارا(840)؛ پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم): هیچ روزهداری نیست که بر عدهای در حال غذا خوردن وارد شود، مگر این که اندامهایش تسبیح گویند و فرشتگان بر او درود فرستد و درود فرشتگان آمرزش خواهی است.
سپر آتش جهنم
قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): الصوم جنه من النار(841)؛ پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم): روزه، سپری در برابر آتش است.
پاداش روزه
عن أبی عبدالله (صلی الله علیه و آله و سلم): قال ان الله تبارک و تعالی یقول الصوم لی و أنا علیه(842)؛ امام صادق (علیه السلام): خداوند تبارک و تعالی میفرماید: روزه برای من است و خودم پاداش آن را میدهم.
دعای روزهدار
قال الصادق (علیه السلام): نوم الصائم عباده صمته تسبیح و عمله متقبل و دعاوه مستجاب(843)؛ امام صادق (علیه السلام): روزهدار خوابش عبادت و سکوتش تسبیح و عملش پذیرفته و دعایش مستجاب است.
شادی روزهدار
عن أبی عبدالله (علیه السلام) أنه قال: للصائم فرحتان فرحه عند افطار و فرحه عند لقاء ربه(844)؛ امام صادق (علیه السلام): روزهدار، دو شادی دارد: یک شادی هنگام افطارش و شادی دیگر هنگام لقای پروردگارش.
کمک روزهدار به نیازمندان
عن حمزه بن محمد قال کتبت الی أبی محمد (علیه السلام): لم فرض الله الصوم فورد الجواب لیجد الغنی مضض الجوع فیحن علی الفقیر(845)؛ امام باقر (علیه السلام) در مورد علت واجب شدن روزه فرمود: توانگر، درد گرسنگی را بچشد و در نتیجه به نیازمند کمک کند.
روزه اندام بدن
رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) یقول الله عزوجل: من لم تصم جوارحه عن محارمی فلا حاجه لی فی أن یدع طعامه و شرابه من أجلی(846)؛ پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در مورد سخن خداوند عزوجل میفرماید: کسی که جوارح و اندامهایشان از حرامهای من روزه ندارد، مرا چه حاجت که به خاطر من از خوردن و آشامیدن خودداری ورزد.
روزه زبان و گوش و چشم
عن فاطمه (علیهم السلام) بنت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): أنها قالت ما یصنع الصائم بصیامه اذا لم یصن لسانه و سمعه و بصره و جوارحه(847)؛ فاطمه زهرا (علیهم السلام): اگر روزهدار زبان و گوش و چشم و اعضا و جوارح خود را نگه ندارد، رذوزه به چه کارش میآید؟
سفارش امام صادق (علیه السلام) در مورد روزه
قال أبو عبدالله (علیه السلام): اذا صمت فلیصم سمعک و بصرک و شعرک و جلدک و عدد أشیاء غیر هذا و قال لا یکون یوم صومک کیوم فطرک(848)؛ امام صادق (علیه السلام): هرگاه روزه گرفتی باید گوش و چشم و مو و پوست تو نیز روزه داشته باشند. آن حضرت اعضای دیگری را نیز نام برد و فرمود: روزی که روزه گرفتهای با روزی که روزه نگرفتهای یکسان نباشد.
داستانها :
غذا و شراب بهشتی
سوید بن غفله گفت: روزی وارد قصر حکومت علی بن ابیطالب (علیه السلام) شده و به محضرش شرفیاب شدم و دیدم که بر سر سفره غذا نشسته ولی فقط ظرفی ماست بسیار ترش که بوی ترشی آن به مشام میرسید و مقداری نان خشک که پوستهای جو در آن آشکار است در آن میباشد، و آن حضرت نان را با زانوی خود تکه میکند و درون ماست میگذارد و بعد میل میکند! حضرت مرا که دید فرمود: نزدیک بیا و از غذای ما بخور! گفتم: من روزه هستم. فرمود، از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیدم که فرمود: کسی که روزه باشد و غذائی ببیند و میل به آن پیدا کند اما به خاطر روزهدار بودن از آن نخورد: خداوند از غذا و شراب بهشت به او میخوراند. من به کنیز آن حضرت که در همان نزدیکی ایستاده بود رو کرده و گفتم: وای بر تو ای فضه! آیا از خدا نمیترسید! چرا برای این پیرمرد غذای مناسبی فراهم نمیکنید تا او مجبور شود چنین غذائی بخورد؟ فضه گفت: او چنین اجازهای به ما نمیدهد. در این وقت حضرت به من فرمود: به فضه چه گفتی؟ من آنچه به او گفته بودم عرض کردم. حضرت فرمود: پدر و مادرم فدای آن کسی(849) که غذائی برایش فراهم نکردند و هیچگاه سه روز پشت سر هم نان گندم نخورد تا از دنیا رفت(850)!
نجات با روزه
عالمی فرموده که با قافلهای همراه بودم، گرفتار جماعتی دزد شده و غارت گردیدیم. لکن رئیس آن دزدان را وقت خوردن غذا، روزه یافتم.
گفتم دزدی میکنی، روزه هم میگیری؟ این دیگر رسم کجاست؟ گفت: یک کوره راه صلح بین خود و خدا باقی میگذارم. مدتها گذشت تا این که او را در مکه در حال طواف دیدم مرا شناخت و گفت همان روزه مرا نجات داد(851).
روزه و گناه
انس گوید: پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مردم را به روزه یک روزه امر کرد و فرمود: هیچکس افطار نکند تا به او اجازه دهم. مردم روزه گرفتند تا شب شد شخصی میآمد و میگفت: ای رسول خدا روزه دارم، اجازه افطار بده افطار کنم و پیامبر به او اجازه میداد و همچنان میآمدند و اجازه میگرفتند تا مردی آمد و عرض کرد: از خانوادهام دو دختر جوان روزه دارند و شرم دارند که خدمت شما بیایند، به آنها اجازه بده افطار کنند. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: آنها روزه ندارند و چگونه روزهدار است کسی که امروز گوشتهای مردم را خورده است؟ برو و به آن دو دستور بده اگر روزهاند قی کنند. مرد برگشت و به آنها خبر داد و از آنها خواست قی کنند. پس هر کدام لخته خونی قی کردند. مرد به محضر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) برگشت و جریان را به او خبر داد. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: سوگند به خدایی که جان محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) در دست قدرت اوست اگر لختههای خون در شکم آنها باقی میماند آتش (دوزخ) آنها را میخورد(852).
اشعار :
ثواب روزه
ثواب روزه و حج قبول آن کس برد - که خاک میکده عشق را زیارت کرد. (حافظ)
معرفت همراه روزه
اندرون از طعام خالی دار - تا در او نور معرفت بینی (سعدی)
فضیلت شب قدر
عارفان را ز روزه در شب قدر - شود از فیض نور چهره چو بدر (اوحدی مراغهای)
نکات :
تقوی و خداترسی، در ظاهر و باطن، مهمترین اثر روزه است.
روزه، یگانه عبادت مخفی است، نماز، حج، جهاد، زکات و خمس را مردم میبینند، اما روزه دیدنی نیست.
روزه، اراده انسان را تقویت میکند. کسی که یک ماه نان و آب و همسر خود را کنار گذاشت، میتواند نسبت به مال و ناموس دیگران خود را کنترل کند.
روزه، باعث تقویت عاطفه است.
کسی که یک ماه مزه گرسنگی را چشید، درد آشنا میشود و رنج گرسنگان را احساس و درک میکند.
رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: روزه، نصف صبر است. (تفسیر المنار)
روزه مردمان عادی، همان خودداری از نان و آب و همسر است، اما در روزه خواص علاوه بر اجتناب از گناهان، خالی بودن دل از غیر خداست. (تفسیر روح البیان.)
روزه، انسان را شبیه فرشتگان میکند، فرشتگانی که از خوردن و آشامیدن و شهوت دورند. (صاحب جواهر، نقل از آیه الله جوادی حفظه الله)
رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: هرکس ماه رمضان را برای خدا روزه بدارد، تمام گناهانش بخشیده میشود. (تفسیر مراغی، ج 2، ص 69.) چنان که در حدیث قدسی نیز آمده است که خداوند میفرماید: الصوم لی و انا اجزی به؛ روزه برای من است و من آن را پاداش میدهم.
اهمیت روزه به قدری است که در روایات پاداش بسیاری از عبادات را همچنون پاداش روزه دانستهاند. (کافی، ج 2، ص 100.)
هر چند که روزه بر امتهای پیشین نیز واجب بوده، ولی روزه ماه رمضان، مخصوص انبیا بوده است و در امت اسلامی، روزه رمضان بر همه واجب شده است.
از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است که فرمود: برای هر چیز زکاتی است زکات بدنها، روزه است. (بحار الانوار، ج 69، ص 380)
در روایت میخوانیم: روزهدار میبایست از دروغ، گناه، مجادله، حسادت، غیبت، مخالفت با حق، فحش و سرزنش و خشم، طعنه و ظلم و مردم آزاری، غفلت، معاشرت با فاسدان، سخنچینی و حرام خواری، دوری کند و نسبت به نماز، صبر و صداقت و یاد قیامت توجه خاص داشته باشد.