آیات :
محبوبیت اطعام
و البدن جعلنها لکم من شعئر الله لکم فیها خیر فاذکروا اسم الله علیها صواف فاذا وجبت جنوبها فکلوا منها و أطعموا القانع و المعتر کذلک سخرنها لکم لعلکم تشکرون(151)؛ و شترهای چاق و فربه را (در مراسم حج) برای شما از شعائر الهی قرار دادیم؛ در آنها برای شما خیر و برکت است؛ نام خدا را (هنگام قربانی کردن) در حالی که به صف ایستادهاند بر آنها ببرید؛ و هنگامی که پهلوهاشان آرام گرفت (و جان دادند)، از گوشت آنها بخورید، و مستمندان قانع و فقیران را نیز از آن طعام کنید! این گونه ما آنها را مسخرتان ساختیم، تا شکر خدا را بجا آورید.
ترک اطعام از عوامل جهنمی شدن
فی جنت یتساءلون عن المجرمین ما سلککم فی سقر قالوا لم نک من المصلین و لم نک نطعم المسکین و کنا نخوض مع الخائضین و کنا نکذب بیوم الدین(152)؛ آنها در باغهای بهشتند، و سؤال میکنند... از مجرمان: چه چیز شما را به دوزخ وارد ساخت؟! میگویند: ما از نمازگزاران نبودیم، و اطعام مستمند نمیکردیم، و پیوسته با اهل باطل همنشین و همصدا بودیم، و همواره روز جزا را انکار میکردیم.
دعای برای مهمان
رب اغفرلی و لولدی و لمن دخل بیتی مؤمنا و للمؤمنین و المؤمنت و لا تزد الظلمین الاتبارا(153)؛ پروردگارا! مرا، و پدر و مادرم و تمام کسانی را که با ایمان وارد خانه من شدند، و جمیع مردان و زنان با ایمان را بیامرز؛ و ظالمان را جز هلاک میفزا!
از آداب اطعام و مهمانی
أیها الذین ءامنوا لا تدخلوا بیوت النبی الا أن یوذن لکم الی طعام غیر نظرین انات و لکن اذا دعیتم فادخلوا فاذا طمعتم فانتشروا و لامستئنسین لحدیث ان ذلکم کان یؤذی النبی فیسخی منکم و الله لا یسخی من الحق و اذ سالتموهن متعا فسئلوهن من وراء حجاب ذلکم أطهر لقلوبکم و قلوبهن و ما کان لکم أن تؤذوا رسول الله و لا أن تنکحوا أزوجه من بعده أبدا أن ذلکم کان عندالله عظیما(154)؛ ای کسانی که ایمان آوردهاید! در خانههای پیامبر داخل نشوید مگر به شما برای صرف غذا اجازه داده شود، در حالی که (قبل از موعد نیایید و) در انتظار وقت غذا ننشیند؛ اما هنگامی که دعوت شدید داخل شوید؛ و وقتی غذا خوردید پراکنده شوید، و (بعد از صرف غذا) به بحث و صحبت ننشینید؛ این عمل، پیامبر را ناراحت مینماید، ولی از شما شرم میکند (و چیزی نمیگوید)؛ اما خداوند از (بیان) حق شرم ندارد! و هنگامی که چیزی از وسایل زندگی را (بعنوان عاریت) از آنان (همسران پیامبر) میخواهید از پشت پرده بخواهید؛ این کار برای پاکی دلهای شما و آنها بهتر است! و شما حق ندارید رسول خدا را آزار دهید، و نه هرگز همسران او را بعد از او به همسری خود درآورید که این کار نزد خدا بزرگ است!
اطعام از صفات ابرار
و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و أسیرا(155)؛ و غذای (خود) را با اینکه به آن علاقه (و نیاز) دارند، به مسکین و یتیم و اسیر میدهند!
عدم چشم داشت عوض و سپاس در اطعام
انما نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاء و لا شکورا(156)؛ (و میگویند:) ما شما را بخاطر خدا اطعام میکنیم، و هیچ پاداش و سپاسی از شما نمیخواهیم!
عاقبت قارون
ان قرون کان من قوم موسی فبغی علیهم و ءاتینه من الکنوز ما ان مفاتحه لتنوا بالعصبه أولی القوه اذ قال له قومه لاتفرح ان الله لا یحب الفرحین(157)؛ قارون از قوم موسی بود، اما بر آنان ستم میکرد؛ ما آنقدر از گنجها به او داده بودیم که حمل کلیدهای آن برای یک گروه زورمند بود! (به خاطر آورید) هنگامی را که قومش به او گفتند: این همه شادی مغرورانه مکن، که خداوند شادی کنندگان مغرور را دوست نمیدارد!
روایات :
فضیلت افطاری
امام باقر (علیه السلام): ان من روح الله ثلاثه: التهجد باللیل و افطار الصائم و لقا الاخوان(158)؛ امام باقر (علیه السلام): سه چیز نشانه رحمت خداست: عبادت شبانه، افطار دادن به روزهدار، دیدار با برادران.
روزه و دعا
قال الامام الصادق (علیه السلام): أربعه لا ترد لهم دعوه حتی تفتح لهم أبواب السماء و تصیر الی العرش: الوالد لولده، و المظلوم علی من ظلمه و المعتمر حتی یرجع، و الصائم حتی یفطر(159)؛ امام صادق (علیه السلام): دعای چهارتن رد نمیشود تا درهای آسمان بر آنان گشوده شود و دعایشان به عرش رسد: دعای پدر برای فرزند، دعای مظلوم بر کسی که به وی ستم کرده، دعای کسی که عمره به جای آورد تا (به وطن) برگردد، دعای روزهدار تا وقتی که افطار کند.
دعایی که رد نمیشود
قال علی (علیه السلام): نوم الصائم عباده، و صمته تسبیح، و دعاوه مستجاب، و عمله مضاعف. ان للصائم عند افطار دعوه لا ترد(160)؛ امام علی (علیه السلام): خواب روزهدار عبادت، سکوتش تسبیح، دعای او مستجاب و (پاداش) عمل وی چند برابر است. بیشک برای روزهدار به هنگام افطار، دعایی است که رد نمیشود.
فضیلت اطعام
الامام باقر (علیه السلام): ان الله یحب هراقه الدماء و اطعام الطعام(161)؛ امام علی (علیه السلام): غذا خوراک بدن است و خوراک جانها، اطعام کردن.
اجابت دعای روزهدار
رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): الصائم لا ترد دعوته(162)؛ پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم): دعای روزهدار رد نمیشود.
برکت در اطعام
الامام علی (علیه السلام): ما أکلته راح، و ماأطعمته فاح(163)؛ امام علی (علیه السلام): آنچه خوری، برود و آنچه خورانی فروان و پربرکت شود.
بهشت پاداش اطعام
الامام الصادق (علیه السلام): من موجبات الجنه و المغفره اطعام الطعام السغبان، ثم تلا قول الله عزوجل: أو اطعام فی یوم ذی مسبغه...(164)؛ امام صادق (علیه السلام): یکی از موجبات بهشت و آمرزش، اطعام گرسنه است؛ سپس این سخن خدای عزوجل را تلاوت کرد: (یا در روز گرسنگی طعام دادن...).
بهترین خوراکیها در اطعام
عنه (علیه السلام): ان أمیر المؤمنین (علیه السلام) أشبه الناس طعمه برسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)، کان یأکل الخبز و الخل الزیت، و یطعم الناس الخبز و اللحم(165)؛ امام صادق (علیه السلام): امیرالمؤمنین (علیه السلام) در زمینه طعام و غذا، شبیهترین مردم به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بود؛ خودش نان و سرکه و روغن میخورد و به مردم نان و گوشت میخوراند.
افزایش روزی در اطعام
رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) الرزق أسرع الی من یطعم الطعام من السکین فی السنام(166)؛ پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم): کسی که اطعام میکند، رزق و روزی برای او سریعتر از سرعت فرو رفتن کارد در کوهان شتر، میرسد.
نزول فرشتگان همراه مهمان
عنه (صلی الله علیه و آله و سلم) کل بیت لا یدخل فیه الضیف لا تدخله الملائکه(167)؛ پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم): هر خانهای که مهمان به آن وارد نشود، فرشتگان واردش نمیشوند.
داستانها :
افطاری
انسبن مالک سالها در خانه رسول خدا خدمتکار بود و تا آخرین روز حیات رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) این افتخار را داشت. او بیش از هر کس دیگر، به اخلاق و عادات شخصی رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آشنا بود. آگاه بود که رسول اکرم در خوراک و پوشاک چقدر ساده و بیتکلف زندکی میکند. در روزهایی که روزه میگرفت، همه افطاری و سحری او عبارت بود از مقداری شیر یا شربت و مقداری ترید ساده که گاهی برای افطار و سحر، جداگانه، این غذای ساده تهیه میشد و گاهی به یک نوبت غذا اکتفا میکرد و با همان روزه میگرفت. یک شب، طبق معمول، انسبن مالک مقداری شیر یا چیز دیگر برای افطاری رسول اکرم آماده کرد، اما رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آن روز وقت افطار نیامد. پاسی از شب گذشت و مراجعت نفرمود. انس مطمئن شد که رسول اکرم خواهش بعضی از اصحاب را اجابت کرده و افطاری را در خانه آنان خورده است. از این رو آنچه تهیه دیده بود خودش خورد. طولی نکشید رسول نکشید رسول اکرم به خانه برگشت. انس از یک نفر که همراه حضرت بود پرسصید: ایشان امشب کجا افطار کردند؟
- هنوز افطار نکردهاند. بعضی گرفتاریها پیش آمد و آمدنشان دیر شد.
انس از کار خود یک دنیا پیشمان و شرمسار شد، زیرا شب گذشته بود و تهیه چیزی ممکن نبود. منتظر بود رسول اکرم از او غذا بخواهد، و او از کرده خود معذرتخواهی کند. اما از آن سو رسول اکرم که از قرائن و احوال فهید چه، نامی از غذا نبرد و گرسنه به بستر رفت. انس گفت: رسول خدا تا زنده بود موضوع آب شب را بازگو نکرد و به روی من نیاورد(168).
پاداش اطعام و غذا رسانی
سید صیرفی میگوید: امام صادق (علیه السلام) به من فرمود: چه چیز تو را باز میدارد از اینکه هر روز، یک برده (غلام) آزاد کنی؟
گفتم: دارائی من آنقدر نیست که با آن غلام بخرم و آزاد نمایم.
امام صادق (علیه السلام) فرمود: هر روز به یک نفر مسلمان، غذا بده، که ثواب آن برابر آزاد سازی یک برده است.
گفتم: به آن شخصی که غذا میدهم، ثروتمند باشد یا فقیر؟
امام صادق (علیه السلام) فرمود: ثروتمند نیز گاهی به غذا، اشتها دارد(169).
تشکر از صاحبخانه!
با اینکه منزل ما رفت و آمد و مهمان زیاد بود، ولی حاجیه خانم گفت: شما آقای مطهری (رحمه الله) را دعوت کنید. علت را پرسیدم؟ گفت: چون تنها مهمانی که موقع به نزدیک درب آشپزخانه آمده و از من تشکر کرد ایشان است، بقیه مهمانها از شما تشکر میکنند(170).
ارزش شاد کردن مؤمنان
عبادالله بن ولید میگوید: از امام باقر (علیه السلام) شنیدم که فرمود حضرت موسی (علیه السلام) با خدا مناجات میکرد، خداوند به موسی (علیه السلام) وحی کرد: من دارای بندگانی هستم که بهشتم را برای آنها مباح و روا داشتهام، و آنهارا فرمانروای بهشت نمودهام.
موسی گفت: آن هر این ویژگی چه کسانی نمودهام.
خداوند فرمود: آن هر بندهای است که مؤمنی را شاد کند.
سپس امام صادق (علیه السلام) فرمود: مؤمنی در کشور یکی از طاغوتهای ستمگر بود، و آن طاغوت او را تکذیب و بر یکی از آنها وارد گردید، آن مشرک از او پذایرائی کرد و به او جا و منزل داد و او را شادمان کرد، هنگامی که آن مشرک مرد، خداوند به آن مشرک الهام کرد: به عزت و جلالم سوگند، اگر در بهشت جای داشتی، تو را در آنساکن میکردم، بهشت بر کسی که مشرک بمیرد، حرام است، اما ای آتش او را بترسان ولی نسوزان! و [در آن دنیا] روزی چنین شخصی در آغاز و پایان روز، به او میرسد.
عبید الله میگوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: آیا غذای او از بهشت میآید؟ حضرت فرمودند: از هر کجا که خدا بخواند(171).
شیخ مهدی امامی مازندرانی در اغلب مجالس دعوتی برای افطار، عینک خود را بالا میزد، به جمعیت مینگریست و خطاب به میزبان میفرمود: اینها که من میبینم همه وضع زندگیشان خوب است! آیا همسایه فقیری نداشتی که دعوتش کنی! شما اینها را دعوت کردید تا خودتان برای افطاری دعوت شوید! در آخر میگفت: بدانید که از این سفره در قیامت برای شما بهرهای نیست. من چگونه باور کنم که در میان همسایگان شما فقیر وجود ندارد(172)؟!
تأکید شدید امام صادق (علیه السلام) به ملاقات با برادران دینی
اسحاق بن عمار میگوید: به حضور امام صادق (علیه السلام) رفتم، آن حضرت با چهره تند به من نگریست.
عرض کردم: چرا که اینگونه دگرگون به من نگاه مینگری؟ مگر من چه کردهام؟
امام (علیه السلام) فرمود: دگرگونی من به تو به خاطر آن دگرگونی است که تو با برادران دینی خود داری، ای اسحاق! به من خبر رسیده که تو بر در خانهات، دربانی گذاشتهای، تا فقرای شیعه را از آمدن به خانهات باز دارند.
اسحاق: قربانت گردم، من از شهرت میترسم، و این بازداری برای همین بوده که مشهور نشوم.
امام (علیه السلام) فرمودند: تو از بلا نترسیدی؟ مگر نمیدانی که هر گاه دو نفر مؤمن با همدیگر ملاقات و مصافحه نمایند، خداوند رحمتش را بر آنان فرو فرستد که ند و نه قسمت آن رحمت [در صد قسمت] مخصوص آن مؤمن است که برادر مؤمنش را بیشتر دوست دارد، و وقتی که آن دو نفر مؤمن کنار هم رخ به رخ بایستند، رحمت خدا، آنها را فرا میگیرد، و وقتی که با هم برای گفتگو بنشینند، برخی از فرشتگان نگهبان آنها به برخی دیگر میگویند: از اینها کناره بگیریم، شاید آنها بین خود، رازی داشته باشند که خداوند آن را پوشانیده است.
اسحاق گفت: مگر خداوند در قرآن کریم نمیفرماید: ما یلفظ من قول الا لدیه رقیب عتید(173)؛ هیچ سخنی را انسان تلفظ نمیکند مگر اینکه نزد آن، فرشتهای مراقب و آماده، برای انجام مأموریت است.؟
امام (علیه السلام) فرمود ای اسجاق! اگر فرشتگان نگهبان نشوند، خداوندی که به نهانها آگاه است، میشنود و میبیند(174).
اشعار :
شکرگزاری برای مهمانداری
شکر به جا آر که مهمان تو - روزی خود میخورد از خوان تو
دفع بلا با مهمان
مهمان روزی خودش را با خودش میآورد و بلاهای صاحب خانه را با خودش میبرد.
با هر چه هست پذیرایی کن
مهمان هر که باشد، در خانه هر چه باشد
نکات :
همانگونه که روزه گرفتن برای افراد سالم یک فریضه الهی است افطار کردن هم برای بیماران و مسافران یک فرمان الهی میباشد که مخالفت با آن گناه است.
شخص روزهدار طبق دستور اسلام به هنگام افطار و سحر نباید در غذا افراط و زیاده روی کند، تا از این اثر بهداشتی نتیجه کامل بگیرد، در غیر این صورت ممکن است نتیجه بر عکس شود.
از بعضی از روایات استفاده میشود که خداوند، حضرت ابراهیم را به این دلیل به عنوان خلیل خود انتخاب کرد که او اهل کثرت سجود و اطعام گرسنگان و نماز در دل شب بود.
یکی از بهترین اعمال، اطعام محرومان و نیازمندان است، نه تنها نیازمندان مسلمان که اسیران بلاد شرک نیز تحت پوشش این دستور اسلامی قرار گرفته، تا آنجا که اطعام آنها یکی از کارهای برجسته ابرار شمرده شده است. (انسان، 5)
در حدیثی از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است: کسی که سه نفر از مسلمانان را اطعام کند خداوند او را از سه باغ بهشتی در ملکوت آسمانها اطعام خواهد کرد. (کافی، ج 2، حدیث 3).
در حدیثی از امام صادق (علیه السلام) میخوانیم: کسی که مؤمنی را اطعام کند تا سیر شود احدی از خلق خدا نمیداند چقدر در آخرت پاداش دارد، و نه فرشتگان مقرب الهی، و نه پیامبران مرسل، جز خداوند که پروردگار عالمیان است. (کافی، ج 2، حدیث 6)
قابل توجه اینکه در روایات اطعام تنها روی نیازمندان و گرسنگن تکیه نشده بلکه دربعضی صریحاً آمده است که اطعام مؤمنان هر چند بینیاز باشند همچون آزاد کردن برده است، و این نشان میدهد که هدف از این کار علاوه بر رفع نیازمندیها جلب محبت و تحکیم پیوندهای دوستی و صمیمیت است، به عکس آنچه در دنیای مادی امروز معمول است که گاه دو دوست نزدیک، یا دو خویشاوند به مهمانخانهای میروند هر کدام باید سهم خود را بپردازد، گویی مسأله میهمانی کردن مخصوصاً میهمانی کردن مخصوصاً نفرات بسیار برای آنان بسیار شگفتآور است. در بعضی او روایات نیز تصریح شده که اطعام گرسنگان به طور مطلق (هر چند مؤمن و مسلمان هم نباشند) از افضل اعمال است، چنان که در روایتی از پیغمبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است که فرموده: یکی از برترین اعمال نزد خدا خنک کردن جگرهای داغ است، و سیر کردن شکمهای گرسنه، سوگند به کسی که جان محمد در دست اوست، بندهای که شب سیر بخوابد و برادر - یا فرمود همسایه - مسلمانش گرسنه باشد به من ایمان نیاورده است! (بحار الانوار، ج 74، ص 369) در حدیثی از امام صادق (علیه السلام) آمده است که فرمود: من چیزی معادل دیدار مؤمن نمیبینم، جز اطعام کردن او، و هرکس مؤمنی را اطعام کند بر خدا است که او را از طعام جنت اطعام نماید. (کافی، ج 2، حدیث 17) در حدیث دیگری از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است که مردی مهار مرکب حضرت را گرفت و عرض کرد ای رسول خدا! ای الاعمال افضل؟ چه عملی از همه اعمال برتر است؟ فرمود: غذا دادن به مردم و خوش زبان بودن. (بحار الانوار، ج 74، ص 388، حدیث 113.) در حدیثی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) میخوانیم: کسی که خانوادهای از مسلمین را یک شبانه روز پذیرایی کند خداوند گناهانش را میبخشد. (بحارالانوار، ج 74، ص 389، حدیث 2.)