2آشنایی با اثر11
نگارش تاریخ - اگر با رعایت مسؤولیت و امانتداری همراه شود - بسیار مشکل است؛ به ویژه وقتی فاصله زمانی بسیار باشد؛ آن هم ذکر حوادث زندگانی شخصیتهایی آسمانی چون حضرت سید المرسلین، فخر دودمان آدم، گرامی پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله. به اینها باید افزود سکوت دردناک و تحریف قلم را در دوره غصب همه حقیقت.
مورخان، غالباً - به ویژه در دورههای درخشان و طلایی فتوحات اسلامی ( ) - سود و رضایت حاکمان را جستهاند و یا دست کم از بیم جان، حقایقی را پنهان کرده و دروغهایی را حقیقت جلوه دادهاند. در اینجا بررسی نمونههایی از این دست را مجال نیست؛ به تحقیقات ارزنده دانشورانی چون علامه بزرگوار شیخ عبدالحسین امینی در اثر گرانسنگ الغدیر باید مراجعه کرد.(16)
کتابی که پیش رو دارید، شامل دو اثر مرحوم ثقة الاسلام حاج شیخ عباس قمی است: قسمت اول، ترجمه کتاب کحل البصر فی سیرة سید البشر است (این کتاب یادگار یک سفر آن مرحوم و اقامت در جوار حضرت ثامن الحجج علیه السلام و استفاده از چند کتاب است که در اختیار داشتهاند؛ به ویژه نسخه خطی ازهار بستان الناظرین که معرفی آن را در بخش منابع ویراستاری میبینید. بازگردان این نام برای همه کتاب انتخاب شد) و قسمت دوم، تلخیص آن مرحوم از کتاب الشمایل النبویة و الخصال المصطفویه تألیف محمد بن عیسای ترمذی (209 - 279 ق)(17) است.
بنابر جمع آوری عبدالجبار الرفاعی، اصل کتاب الشمایل با نام الشمایل النبویة و الخصال المصطفویه دست کم 6 بار به چاپ رسیده است. ترجمه فارسی آن نیز در لاهور چاپ شده است (1309 ق). رفاعی همچنین حداقل از 28 شرح مختلف یاد میکند که نویسندگان متعدد بر این کتاب نوشتهاند و نیز از 15 شرح شمایل دیگر، که معلوم نیست آیا شرح همین کتاب یاد شده است یا نه؟(18)
مرحوم حاج شیخ عباس قمی گاه آثاری را که مورد پسندش بود تلخیص میکرد تا در اختیار خوانندگان بیشتری قرار گیرد. گاهی به رسم پیشینیان(19) اثر خود را نیز خلاصه و جداگانه عرضه مینمود.(20)
شاید بتوان شیوه کار دانشمندی فرزانه و پارسا چون نویسنده پرتلاش آفریننده این اثر را - به سبب کثرت نقل و روایت حدیث - روش مبتنی بر نقل نامید؛ نه شیوهای متکی بر نقد. افزون بر این نکته، تنوع و گوناگونی آثار پربرکت آن مرحوم از امکان نقد و ارزیابی همه روایتهای تاریخی در این آثار کاسته است.
ضروری دیدیم که به همراه این ترجمه، این نکته را در نظر خوانندگان عزیز روشن سازیم که آنچه ترمذی(21) آورده روایاتی است که با تصویر دلخواه دستگاه خلافت از چهره آسمانی پیامبر رحمت ناسازگار نیست. در این تصویر، راوی باید بیشتر عایشه باشد و انس بن مالک... و نه علی بن ابی طالب علیه السلام - پرورده رسول خدا صلی الله علیه و آله و فاطمه زهرا سلام الله علیها بضعه طاهره و صدیقهاش! از این زاویه دید، تعداد کسانی که با آن حضرت بر چهارپا سوار شدهاند و اختلاف عدد آنها، اهمیت پیدا میکند و اینکه آن حضرت بند پایافزار را به کدام انگشت پا میکرده است... تا توصیههای وحیانی پیامبر راستگوی خدا در مورد آینده آیین آسمانیش، این نهال تازه پا گرفته و در معرض خطر طوفان - که سرنوشت تاریخ بشر است - نادیده گرفته شود. و این راه و رسم همه تاریخ نویسان و سیره نویسانی است که در اندیشه زندگیاند و نه بندگی!
مؤلف پارسا و آگاه کتاب - که اکنون دیدن عشری از دانش و پارساییش را باید آرزو داشت - سعی بر این داشته است که در گزینش مطالب تاریخی، ناسرهها را با سره نیامیزد. با این همه - چنانکه رفت - به مواردی اعتماد داشته که بیش از این شایسته بررسی است.
باری، توتیای دیدگان حاصل چند تلاش است: تحقیق و تألیف مرحوم مؤلف رضوان الله علیه، بازگردانی مترجمان محترم، پانوشتهایی شامل مدرک یابی و بعضاً توضیحات دیگر انجام شده در متن عربی. این ناچیز، پس از بررسی اجمالی ترجمه و احساس ضرورت اصلاحاتی چند، به ویراستن ترجمه پرداخت. در این کار نسخهای خطی از کتاب - که همه آن به خط مؤلف نیست اما ظاهراً به نظر آن مرحوم رسیده است - و نیز تحقیقات انجام شده، مورد مراجعه قرار گرفت.(22) هر جا در پانوشت به مؤلف اشاره شده مقصود نسخه اصلی است.
متأسفانه اعلام و عبارات عربی، چه در متن و چه در ترجمه، فاقد حرکت گذاری بود. منابع تحقیق در پایان کتاب نام برده شده است. ضبط بعضی از نامها نیز در کتاب درست به نظر نمیرسید. این موارد اصلاح و برای حفظ امانت در پانوشتها مشخص گردید.
فهرستهای مفیدی هم در پایان کتاب برای سهولت کار مراجعه کنندگان محترم افزوده شد. دیگر اینکه سعی شده است عبارات دعایی مثل علیه السلام و مانند آن به صورت کامل و غیر اختصاری آورده شود. اعداد تاریخی، سالهای قمری است مگر اینکه مشخص شده باشد. شماره صفحات بعضی از مآخذ ذکر نشده است؛ زیرا راه یافتن مطلب در آنها روشن است مثل کتابهای لغت و رجال.
بخشی از تصویر و پارهای اصلاحات را مرهون برادر فاضل و دوست با حقیقت جناب آقای احمد احمدی هستم. در این راه سعی داشتم دانشآموزانه نادانستهها را با پرسش از دانایان کمتر سازم. مزاحمتهای گاه و بیگاه برای پدر بزرگوارم اطال الله عمره در این راستا بود و نیز بایسته میدانم که یاد کنم از شخصیت بزرگ علمی دوران معاصر علامه مفضال حضرت حاج شیخ محمد رضا جعفری - که بیتأمل نسبت استادی کاستن از آن مقام است - و راهگشاییهایی که اگر نبود بیمایگی این قلم آشکارتر میشد. همچنین از محبتهای بیدریغ و دقتهای علمی و فنی کمنظیر سرور محترم جناب آقای حسن تاجری نصیب فراوان داشتم و چه بجا و ضروری است که همه ناشران ما به این اخلاص و دانش و دقت و سختگیری مجهز شوند.
با همه اینها بیشک کاستیهایی - خواسته یا ناخواسته - باقی مانده است که از دید صاحبنظران و پژوهشگران پوشیده نخواهد ماند. از ارشادات و راهنماییهای ایشان پیشاپیش سپاسگزاری میشود.
در پایان تأکید میکنیم که آنچه در کتاب میخوانیم - علی رغم عظمت مؤلف و کار مجدانه او و تلاشهای تکمیلی بعدی که جمعاً صرف سالیانی را در بر میگیرد - تصویری است ناقص و نادر خور، در حد تلاش بشری که نه هیچ قلمی را یارای معرفی بایسته سیره آسمانی برترین آفریده حبیب خداست و نه این اندک، راه درست شناخت ساحت قدس نبوی. آری ایمان مؤمنان به آن حقیقت تام در پی ایمان به خداوند است و سازگار فطرت پاک و حقپذیر.
به امید فرا رسیدن آن عصر و روزگار که پیشوای معصومش پرده از حقایق مستور تاریخ برگیرد و نویسندگان در پرتو هدایتش سیمای تابناک نماینده الاهی و پیک عظیم آسمانی، خاتم انبیا و فخر اولیا، نبی گرامی اسلام صلی الله علیه و آله را به روشنی و چندانکه در خور فهم بشری است بر خامه آرند. آمین.
صفحه 34 و 35 و 36 کتاب