مرور و بررسی سرگذشت انسانها در مسیر تاریخ - بعنوان آیینه حقایق گذشته - آنگاه که با بصیرت و ژرفنگری همراه گردد، به بار آورنده و شکوفای نتایج گرانقدر و والایی است که برای مرور کننده نه تنها الفبای درک رموز موفقیت و شکستهایی است که در طی قرون و اعصار پدید آمده، بلکه با بازنگری گدشته و اخذ تجربه، حامل بهترین درس عبرت و گنجینهای است که روشنگر مسیر حرکت آینده، برای تمامی جستجوگران راه فوز و صلاح و خوشبختی تواند بود.
در مسیر این بازنگری - اینک که فرصتی دست داد - برای شناخت یکی دیگر از انسانهای نخبه و برگزیدهای که از برکات و فیض الهی برخوردار گشته، اوراق تاریخ گذشته را ورق میزنیم تا باری دیگر از مرور آن توشه برگیریم و رمز ارزشمند این نمونه والا را بازشناسیم و راه زندگی را بیاموزیم تا در مسیر رستگاری و سعادت، روزگار بگذرانیم.
در این مقال، سخن از انسانی زاهد و باتقواست؛ مرور پیرامون زندگی و شخصیت انسانی خستگیناپذیر، مهذب و آشنای عموم است؛ سخن از مرحوم محدث قمی است؛ سخن از صاحب مفاتیح است.
آن مرحوم ظاهراً در سال 1294 هجری قمری در خانوادهای اصیل و مذهبی در شهر مقدس قم دیده به دنیا گشود. او را عباس نام نهادند. سالهای ابتدای کودکی و نوجوانی را در کنار خانوادهاش سپری نمود. مادرش بانویی پارسا و باخدا بود و مقید بود که حتی الامکان نوزاد خویش را در حال طهارت و با داشتن وضو شیر دهد. مرحوم محدث قمی خود نیز عمده موفقیتهای خویش را مرهون همان ویژگیها و پاکیها و قیود مادر میدانست.
پدرش نیز مرحوم کربلائی محمدرضا قمی فرزند ابوالقاسم از صلحا و اتقیا بود.(1) تا سال 1316 هجری قمری به تحصیل علم پرداخت و سطوح فقه و اصول را نزد گروهی از علما و فضلای شهر قم همچون آیة الله میرزا محمد ارباب و دیگران فرا گرفت و سپس در این سال به منظور تکمیل درس، روانه نجف اشرف شد و در حلقه درس علما و بزرگان آن عصر نجف حاضر گردید. فقه را در خدمت آیة الله سید محمد کاظم یزدی آموخت و در همان ایام ملازمت محضر پرفیض استاد بزرگوارش، عالم ربانی و محدث صمدانی مجسمه تقوا و فضیلت مرحوم حاج میرزا حسین نوری طبرسی را - که در سال یکهزار و سیصد و چهارده هجری از سامراء به نجف بازگشته بود - برگزید و همیشه همراه و در کنار وی بود.
معرفی او به این استاد فرزانه، توسط یکی از روحانیون همدورهاش مرحوم آقا شیخ علی قمی انجام گرفت.(2) با آنکه شاگردان شایسته دیگری همچون: شیخ آقا بزرگ تهرانی و آقا شیخ علی قمی در محضر آن محدث عالیمقام حضور مییافتند، رابطه مرحوم محدث قمی بیش از دو شاگرد دیگر بود. لذا بیشتر تحت تأثیر استاد گرانقدرش مرحوم حاجی نوری و ملکات فاضله و خصال برجسته و فضل و علم بسیار او و نیز شایستگی ذاتی و تلاش و کوشش مداوم خود، به مراحلی عالی از علم و عمل رسید. بیشتر اوقات خود را با آن مرحوم در بهرهگیری از محضرش و استنساخ مؤلفات وی و مقابله و تصنیف بعضی مکتوبات او صرف نمود و براستی در کسب بسیاری از علوم و فضائل و ویژگیها وامدار آن استاد عالیقدر و عالم ربانی است.
در سال 1318 قمری به حج بیت الله الحرام مشرف و به زیارت قبر حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله موفق گردید. پس از انجام این فریضه الهی به ایران و قم مراجعت نموده پس از اندکی تأمل و زیارت مرقد حضرت معصومه (س) و دیدار پدر و مادر به نجف اشرف بازگشت و تا پایان زندگانی استاد به سال 1320 قمری از محضرش بهره برد. در اواخر عمر استاد، به افتخار دریافت اجازه(3) از او مفتخر شد و از علمایی همچون مرحوم سید حسن صدر صاحب تکملة أمل الامل و میرزا محمد ارباب صاحب الاربعین الحسینیه و دیگران نیز به دریافت اجازه موفق گردید. آشنایی و تحقیق و تتبع او در علم حدیث و نیز دقت و امانت در نقل آن به جایی رسید که لقب ثقة المحدثین برازنده او گردید و به عنوان محدثی مورد اعتماد و ثقه شناخته شد و هنوز هم فرزندان و بیت محترمش، بدین نام زنده و مفتخرند.
آن مرحوم تا سال 1322 قمری در نجف اشرف اقامت داشته در این سال به ایران بازگشت و در قم سکنی گزید. در آنجا به کارهای علمی خویش اشتغال ورزید و به بحث و تألیف همت گماشت.
هنگامی که آیة الله حاج شیخ عبدالکریم حائری به درخواست علمای قم جهت سر و سامان دادن به حوزه علمیه وارد قم شد، حاج شیخ عباس قمی یکی از معاونان و یاوران او بود که با دست و زبان او را تأیید مینمود و سهم بسزایی در این کار داشت.
در سال 1329 از قم برای دومین بار به حج بیت الله الحرام توفیق یافت. سه سال بعد یعنی در سال 1332 عازم مشهد مقدس شده مدت دوازده سال در آنجا مجاور گردید و به طبع و نشر بعضی از مؤلفات خود پرداخت و به تصنیف کتبی دیگر دست زد. در این ایام، نه تنها زمستانها بارها به زیارت عتبات عالیات ائمه عراق توفیق مییافت بلکه برای بار سوم با کشتی به سفر حج موفق شد که مدت شش ماه به طول انجامید. پس از این سفر بود که نام حاج شیخ عباس قمی زبانزد خاص و عام گردید.
در ایامی که به همدان مسافرت مینمود، با عالم ربانی آخوند ملا علی همدانی حشر و نشر داشت.
در سال 1341 قمری در مشهد درس اخلاق میداد و حدود هزار نفر از طلاب و علماء در مدرسه میرزا جعفر به درس او حاضر میشدند و هر درس قریب سه ساعت طول میکشید.
در دوران اقامتش در مشهد با عالم کامل و زاهد وارسته و متوسل واصل و نادره روزگار مرحوم آیة الله آقا میرزا مهدی اصفهانی اعلی الله مقامه و نیز با عارف سالک و عالم ربانی مرحوم حاج شیخ حسنعلی اصفهانی رحمه الله علیه آشنایی و صمیمیت خاصی داشت.
منابر او در مشهد از شهرت خاصی برخوردار بود و مستمعین با علاقه تمام و برای استفاده و بهرهگیری از سخنان او پای منبرش جمع میشدند.
محدث قمی در اواخر عمر در سال 1352 ق از مشهد به نجف مسافرت نمود و تا پایان عمر در مجاورت بارگاه مولایش امیر مؤمنان علیه السلام رحل اقامت افکند. در طول دوران عمر به سوریه و لبنان و شهرهای آن همچون بعلبک و صور و نیز به هندوستان مسافرت نمود. در این مسافرتها با شخصیتهایی همچون مرحوم علامه سید عبدالحسین شرف الدین و مرحوم آیة الله سید محسن امین عاملی ملاقات و حشر و نشر داشت.