خداوند - تبارک و تعالی - میفرماید:
ن و القلم و ما یسطرون ما انت بنعمه ربک بمجنون و ان لک لأجراً غیر ممنون و انک لعلی خلق عظیم.(285)
(نون. سوگند به قلم و آنچه مینگارند که تو - به لطف و رحمت پروردگارت - عقل کامل و نعمت نبوت یافتی و هرگز (چنانکه کافران میپندارند) جنزده نیستی. تو را در مقابل خدمت رسالتت پاداشی نامحدود است و در حقیقت تو به خویی بزرگ آراستهای.)
اخلاق پسندیده و آداب نیکویی را که تمامی خردمندان بر برتری دارنده آن همداستانند - و کسی را که یکی از آنها را داشته باشد، چه رسد به مقدار زیاد، بر دیگران ترجیح داده تعظیم مینمایند - حسن خلق گویند. حسن خلق عبارت از میانهروی در بهرهبرداری از قوای نفسانی و رعایت جانب اعتدال در آنها و عدم انحراف به دو طرف آن (افراط و تفریط). اخلاق پیامبر ما صلی الله علیه و آله در سر حد کمال و غایت اعتدال بود؛ تا جایی که خداوند متعال آن را ستایش کرد و فرمود:
(و انک لعلی خلق عظیم.)
(شرف الدین بوصیری گوید:)
فاق النبیین فی خَلق و فی خُلق و لم یدانوه فی علم و لا کرم
در اخلاق و آفرینش از دیگر پیامبران برتر بود و هیچکدام به پایه دانش و فضیلت و بخشندگی او نرسیدند.
و کلهم من رسول الله ملتمس غرفاً من البحر او رشفاً من الدیم
همگی از پیامبر خدا درخواست دارند تا مشتی از آب دریا و یا جرعهای از آب باران به آنها بدهد.
فهو الذی تم معناه و صورته ثم اصطفاه حبیباً باریء النسم
اوست که خداوند معنا و صورتش را کامل کرد. سپس آفریننده موجودات او را به عنوان حبیب خود برگزید.
منزه عن شریک فی محاسنه فجوهر الحسن فیه غیر منقسم
کسی در اخلاق پسندیده و نیکو به مرتبه او نمیرسد و نیکویی در او گوهری است یکپارچه که تقسیمناپذیر نیست.
سید جعفر برزنجی در رساله مولودیه میگوید:
پیامبر صلی الله علیه و آله کاملترین مردم در آفرینش و اخلاق و دارای ذات و صفاتی برجسته بود. چهارشانه، با چهرهای سپید و سرخگون و چشمانی درشت و سیاه. مژگانی بلند و ابروانی باریک و کمانی داشت با فاصلهای میان دندانها. دارای دهانی فراخ ولی زیبا و پیشانیای وسیع و هلالی شکل بود. گونههایی صاف داشت با کمی خمیدگی در بینی. بینی آن حضرت خوشتراش و با منفذ تنگ بود. فاصله میان شانهها زیاد، دست نرم، استخوانبندی قوی، گوشت پشت پای اندک، ریش پر، سری بزرگ، موهای سر تا نرمی گوش آویخته، با مهر پیامبری در میان دو شانه و سراسر نورانی بودن (از دیگر ویژگیها) بود. دانههای عرق بدنش مانند دانههای مروارید و بوی عرقش خوشتر از بوی مشک و راه رفتنش متین بود؛ چندانکه گفتی از بلندی به زیر میآمد. با هر کس که با دست مبارکش دست میداد بویی خوش تمام روز در دست شخص باقی میماند و اگر بر سر کودکی دست میکشید، آن کودک در میان دیگر کودکان شناخته میشد. چهره شریفش مانند ماه شب چهارده میدرخشید. توصیفگر او میگوید: کسی را همانند او قبل و بعد از دیدارش ندیدهام و هرگز بشری نیز همانند او را نخواهد دید.
پیامبر صلی الله علیه و آله بسیار باحیا و متواضع بود. پایافزار خود را تعمیر میکرد و لباسش را وصله میفرمود. گوسفندش را میدوشید و بزرگوارانه به اهل خانهاش کمک میکرد. فقرا و بیچارگان را دوست میداشت و با آنان مینشست و به عیادت بیمارانشان میرفت و در تشییع جنازه آنها شرکت مینمود. هرگز بینوایی را که زمین خورده فقر بود تحقیر نمیکرد. عذر را میپذیرفت و با کسی رفتار ناراحت کننده نداشت. با بیوهزنان بیپناه و بندگان راه میرفت و از پادشاهان هراس نداشت. برای خدا خشمگین میشد و به رضای خدا راضی بود. پشت سر اصحاب خود حرکت میکرد و میفرمود: پشت سرم را برای فرشتگان روحانی خلوت کنید.
بر شتر و اسب و قاطر و الاغ سوار میشد؛ الاغی که یکی از پادشاهان به حضرتش هدیه کرده بود. از گرسنگی، سنگ بر شکم میبست؛ در حالی که کلید خزانههای زمین به او پیشنهاد شده بود و کوهها بدو اعلام آمادگی کرده بودند تا طلا گردند اما نپذیرفت.
با هر کس رو به رو میشد، پیش از او سلام میکرد. نماز را طولانی و خطبههای جمعه را کوتاه میخواند. با اهل شرف، انس و الفت میگرفت و دانشمندان را گرامی میداشت. شوخی میکرد اما غیر از حق سخنی نمیگفت؛ حقی که خداوند متعال دوست داشت و از آن راضی بود.
یکی از دانشمندان گوید:
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به درگاه خداوند بسیار تضرع و دعا مینمود. همیشه از خداوند متعال میخواست که او را به اخلاق پسندیده و رفتار نیکو مزین فرماید. در دعاهای خویش میگفت: خداوندا، صورت و سیرت مرا نیکو گردان. و میفرمود: خداوندا، مرا از انجام سیرتهای ناپسند دور دار.
خداوند دعای او را اجابت فرمود و قرآن را بر او نازل کرد و او را بدان تأدیب فرمود. پس سیرت و اخلاقش قرآنی و ادب و رفتارش از آن بود. از جمله فرمانهای تأدیب خداوند عز و جل این بود:
خذ العفو و اءمر بالعرف و اعرض عن الجاهلین(286)
(عفو را پیشه خود ساز و به نیکوکاری امر کن و از مردم نادان روی گردان.)
ان الله یأمر بالعدل و الاحسان و ایتاء ذیالقربی و ینهی عن الفحشاء و المنکر و البغی(287)
(خداوند به عدل و نیکوکاری و بذل و عطا به خویشاوندان امر و از افعال زشت و منکر و ظلم نهی مینماید.)
(و اصبر علی ما اصابک)(288)
(و بر آنچه بر تو آمد صبر کن.)
(فاعف عنهم و اصفح)(289)
(پس آنان را ببخشای و از آنان درگذر.)
(ادفع بالتی هی احسن)(290)
با بهترین نحوه (بدی را) پاسخ ده.)
و آیات دیگر... و آنگاه که اخلاق و آفرینش را کامل گردانید، او را ستایش کرد و فرمود:
(و انک لعلی خلق عظیم)(291)
(همانا تو دارای خلق و خوی عظیمی هستی.)
فضل سرشار خداوند را بنگرید که چگونه میدهد؛ آنگاه میستاید! و نیز رسول خدا صلی الله علیه و آله برای مردم روشن فرمود که خداوند اخلاق و سیرت نیکو را دوست دارد و از زشتیهای اخلاق بیزار است.(292) و فرمود:
بعثت لاتمم مکارم الاخلاق.(293)
برای تتمیم و تکمیل والاییهای اخلاقی برانگیخته شدم.
آنگاه مردم را نسبت بدین مکارم اخلاق با شدیدترین نحو ترغیب و تشویق فرمود.(294)
اخلاق نیکو و پسندیده حضرتش را - که از روایات و کتب دانشمندان شیعه و سنی استخراج کردهام - به یاری خداوند به طور خلاصه بیان میدارم: