در نخستین آیه این سوره پیغمبر اکرم (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) را مخاطب ساخته می فرماید : آیا ندیدی پروردگارت با اصحاب فیل چه کرد ؟ (ا لم تر کیف فعل ربک باصحاب الفیل) .
آنها با آن همه لشگر و قدرت آمده بودند تا خانه خدا را ویران سازند، و خداوند با لشگری به ظاهر بسیار کوچک و ناچیز، آنها را درهم کوبید، فیلها را با پرنده های کوچک و سلاحهای پیشرفته آن روز را با سنگریزه سجیل از کار انداخت، تا ضعف و ناتوانی این انسان مغرور و خیره سر را در برابر قدرت الهی ظاهر و آشکار سازد .
تعبیر به ا لم تر (آیا ندیدی ؟) با اینکه این حادثه زمانی رخ داد که پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) دیده به جهان نگشوده بود، و یا مقارن تولد آن حضرت بود به خاطر آن است که حادثه مزبور بسیار نزدیک به عصر پیغمبر اکرم (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) بود و بعلاوه بقدری مشهور و معروف و متواتر بود که گوئی پیغمبر با چشم مبارکش آن را مشاهده
@@تفسیر نمونه جلد 27 صفحه 336@@@
کرده بود، و جمعی از معاصران پیامبر مسلما آن را با چشم خود دیده بودند . تعبیر به ((اصحاب الفیل)) به خاطر همان چند فیلی است که آنها با خود از یمن آورده بودند، تا مخالفان را مرعوب ساخته و شترها و اسبها از مشاهده آن رم کنند و در میدان جنگ نمانند .**(فیل) گرچه در اینجا مفرد است ولی معنی جنس و جمع دارد***
سپس می افزاید : آیا خداوند نقشه آنها را در ضلالت و تباهی قرار نداد ؟ !
(ا لم یجعل کیدهم فی تضلیل) .
آنها قصد داشتند خانه کعبه را خراب کنند، به این امید که به کلیسای یمن مرکزیت بخشند، و تمام قبائل عرب را متوجه آنجا سازند، اما آنها نه تنها به مقصد خود نرسیدند، بلکه این ماجرا که آوازه اش در تمام جزیره عربستان پیچید بر عظمت مکه و خانه کعبه افزود، و در دلهای مشتاقان را بیش از پیش متوجه آن ساخت و به آن دیار امنیت بیشتری بخشید .
و منظور از تضلیل که همان گمراه ساختن است این است که آنها هرگز به هدف خود نرسیدند .
سپس بر شرح این ماجرا پرداخته، می فرماید : ((خداوند پرندگانی را گروه گروه بر سر آنها فرستاد)) (و ارسل علیهم طیرا ابابیل) .
((ابابیل)) بر خلاف آنچه در زبانهای مشهور است نام آن پرنده نبود، بلکه معنی وصفی دارد، بعضی آن را به معنی جماعات متفرقه دانسته اند، به این معنی که پرندگان مزبور ((گروه، گروه)) از هر طرف به سوی لشکر فیل آمدند .
@@تفسیر نمونه جلد 27 صفحه 337@@@
این کلمه معنی جمعی دارد که بعضی مفرد آن را ابابله به معنی گروهی از پرندگان یا اسبها و شتران دانسته اند، و بعضی می گویند جمعی است که مفرد از جنس خود ندارد .
به هر حال ((طیر)) در اینجا معنی جمعی دارد و این دو واژه طیر و ابابیل مجموعا به معنی پرندگان گروه گروه است (نه اینکه ابابیل نام آن پرندگان باشد) .
در اینکه این پرنده چه پرنده ای بوده است ؟ همانطور که در شرح داستان آورده ایم مشهور این است پرندگانی شبیه به پرستو و چلچله بودند که از طریق دریای احمر برخاستند و به سراغ لشگر فیل آمدند .
در آیه بعد می افزاید : ((این پرندگان آن لشگر را با سنگهای کوچکی از سجیل (گلهای متحجر) هدف قرار می دادند)) (ترمیهم بحجارة من سجیل) .**(سجیل)کلمه ای است فارسی که از (سنگ) و (گل) گرفته شده است بنابراین چیزی است که نه همچون سنگ سخت است و نه همچون گل سست است***
و چنانکه در شرح این ماجرا از تواریخ و تفاسیر و روایات نقل کردیم هر یک از این پرندگان کوچک سه سنگریزه به اندازه نخود یا کوچکتر با خود داشتند، که یکی را با منقار و دو تا را با پاهای خویش حمل می کردند، و این سنگهای کوچک بر هر کس فرود می آمد او را از هم متلاشی می ساخت !
چنانکه در آیه بعد می فرماید : آنها را مانند کاه خورده شده قرار داد ! (فجعلهم کعصف ماکول) .
((عصف)) (بر وزن حذف) به معنی برگهائی است که بر ساقه زراعت است و سپس خشکیده و کوبیده شده است، و به تعبیری دیگر به معنی ((کاه)) است ،
@@تفسیر نمونه جلد 27 صفحه 338@@@
و بعضی آن را به معنی پوسته گندم هنگامی که در خوشه است تفسیر کرده اند . و در اینجا مناسب همان معنی اول است .
تعبیر به ((ماءکول)) اشاره به آن است که این کاه در زیر دندانهای حیوان بار دیگر کوبیده شده، و کاملا از هم متلاشی گشته، سپس معده حیوان نیز آن را برای سومین بار خرد کرده است، و این نشان می دهد که سنگ ریزه ها بر هر کس فرو می افتاد او را کاملا از هم متلاشی می کرد !
این تعبیر علاوه بر اینکه دلیل بر شدت متلاشی شدن آنها است اشارهای به بی ارزش بودن و ضعف و ناتوانی این گروه و جمعیت طغیانگر و مستکبر و ظاهرا نیرومند است .