از آیات قرآن به خوبی استفاده می شود که قرآن مجید در ماه مبارک رمضان نازل شده است : ((شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن)) (بقره 185) و ظاهر این تعبیر آن است که تمام قرآن در این ماه نازل گردید .
و در نخستین آیه سوره قدر می افزاید : ما آن را در شب قدر نازل کردیم (انا انزلناه فی لیلة القدر) .
گر چه در این آیه صریحا نام قرآن ذکر نشده ولی مسلم است که ضمیر انا انزلناه به قرآن باز می گردد و ابهام ظاهری آن برای بیان عظمت و اهمیت آن است .
تعبیر به انا انزلناه (ما آن را نازل کردیم) نیز اشاره دیگری به عظمت این کتاب بزرگ آسمانی است که خداوند نزول آن را به خودش نسبت داده مخصوصا با صیغه متکلم مع الغیر که مفهوم جمعی دارد و دلیل بر عظمت است . نزول آن در شب قدر همان شبی که مقدرات و سرنوشت انسانها تعیین می شود دلیل دیگری بر سرنوشت ساز بودن این کتاب بزرگ آسمانی است .
از ضمیمه کردن این آیه با آیه سوره بقره نتیجه گیری می شود که شب قدر در ماه مبارک رمضان است، اما کدام شب است ؟ از قرآن چیزی در این مورد استفاده نمی شود، ولی روایات در این باره بحث فراوان کرده اند که در پایان تفسیر این سوره به خواست خدا در این زمینه و مسائل دیگر سخن خواهیم گفت .
@@تفسیر نمونه جلد 27 صفحه 182@@@
در اینجا سؤالی مطرح است و آن اینکه هم از نظر تاریخی و هم از نظر ارتباط محتوای قرآن با حوادث زندگی پیغمبر اکرم (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) مسلم است که این کتاب آسمانی به طور تدریجی و در طی 23 سال نازل گردید، این امر چگونه با آیات فوق که می گوید در ماه رمضان و شب قدر نازل شده است سازگار می باشد ؟ پاسخ این سؤال - به گونهای که بسیاری از محققان گفته اند این است که قرآن دارای دو نزول بوده است .
نزول دفعی که در یک شب تمام آن بر قلب پاک پیغمبر اکرم (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) یا بیت المعمور یا از لوح محفوظ به آسمان دنیا نازل گردید .
و نزول تدریجی که در طول بیست و سه سال دوران نبوت انجام گرفت (شرح این مطلب را ذیل آیه 3 سوره دخان جلد 21 تفسیر نمونه صفحه 148 به بعد بیان کرده ایم) .
بعضی نیز گفته اند آغاز نزول قرآن در لیلة القدر بوده نه تمام آن ولی این بر خلاف ظاهر آیه است که می گوید ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم .
قابل توجه اینکه : درباره نازل شدن قرآن در بعضی از آیات تعبیر به ((انزال)) و در بعضی تعبیر به ((تنزیل)) شده است، و از پاره ای از متون لغت استفاده می شود که تنزیل معمولا در جائی گفته می شود که چیزی تدریجا نازل گردد، ولی ((انزال)) مفهوم وسیع تری دارد که نزول دفعی را نیز شامل می گردد**مفردات راغب ماده نزل*** این تفاوت تعبیر که در آیات قرآن آمده می تواند اشاره به دو نزول فوق باشد .
در آیه بعد برای بیان عظمت شب قدر می فرماید : تو چه می دانی شب قدر
@@تفسیر نمونه جلد 27 صفحه 183@@@
چیست ؟ (و ما ادراک ما لیلة القدر) .
و بلافاصله می گوید : شب قدر شبی است که از هزار ماه بهتر است (لیلة القدر خیر من الف شهر) .
این تعبیر نشان می دهد که عظمت این شب به قدری است که حتی پیغمبر اکرم (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) با آن علم وسیع و گسترده اش قبل از نزول این آیات به آن واقف نبود .
می دانیم هزار ماه بیش از هشتاد سال است، به راستی چه شب با عظمتی است که به اندازه یک عمر طولانی پر برکت ارزش دارد .
در بعضی از تفاسیر آمده است که پیغمبر اکرم (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) فرمود : یکی از بنی اسرائیل لباس جنگ در تن کرده بود و هزار ماه از تن بیرون نیاورد و پیوسته مشغول (یا آماده) جهاد فی سبیل الله بود، اصحاب و یاران تعجب کردند و آرزو داشتند چنان فضیلت و افتخاری برای آنها نیز میسر می شد، آیه فوق نازل گشت و بیان کرد که ((شب قدر از هزار ماه برتر است)) .**(درالمنثور) جلد 6 صفحه 371***
در حدیث دیگری نیز آمده است که پیغمبر اکرم (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) از چهار نفر از بنی اسرائیل که هشتاد سال عبادت خدا را بدون عصیان انجام داده بودند سخن به میان آورد، اصحاب آرزو کردند که ای کاش آنها هم چنین توفیقی پیدا می کردند آیه فوق در این زمینه نازل شد .**همان***
در اینکه عدد هزار در اینجا برای تعداد است یا تکثیر ؟ بعضی گفته اند : برای تکثیر است، و ارزش شب قدر از هزاران ماه نیز برتر می باشد، ولی روایاتی که در بالا نقل کردیم نشان می دهد که عدد مزبور برای تعداد است ،
@@تفسیر نمونه جلد 27 صفحه 184@@@
و اصولا عدد همیشه برای تعداد است مگر اینکه قرینه روشنی بر تکثیر باشد .
سپس به توصیف بیشتری از آن شب بزرگ پرداخته، می افزاید : فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگارشان برای تقدیر هر کار نازل می شوند (تنزل الملائکة و الروح فیها باذن ربهم من کل امر) .
با توجه به اینکه ((تنزل)) فعل مضارع است، و دلالت بر استمرار دارد (در اصل ((تتنزل)) بوده) روشن می شود که شب قدر مخصوص به زمان پیغمبر اکرم (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) و نزول قرآن مجید نبوده، بلکه امری است مستمر و شبی است مداوم که در همه سال تکرار می شود .
در اینکه منظور از روح کیست ؟ بعضی گفته اند : ((جبرئیل امین)) است که ((روح الامین)) نیز نامیده می شود، و بعضی ((روح)) را به معنی ((وحی)) تفسیر کرده اند، به قرینه آیه 52 سوره شوری ((و کذلک اوحینا الیک روحا من امرنا)) : ((همانگونه که بر پیامبران پیش وحی فرستادیم بر تو نیز به فرمان خود وحی کردیم)) .
بنابراین مفهوم آیه چنین می شود : ((فرشتگان با وحی الهی در زمینه تعیین مقدرات در آن شب نازل می شوند)) .
در اینجا تفسیر سومی وجود دارد که از همه نزدیکتر به نظر می رسد، و آن اینکه ((روح)) مخلوق عظیمی است ما فوق فرشتگان، چنانکه در حدیثی از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که شخصی از آن حضرت سؤال کرد : ((آیا روح همان جبرئیل است ؟)) امام (علیه السلام) در پاسخ فرمود : ((جبرئیل من الملائکة، و الروح اعظم من الملائکة، ا لیس ان الله عز و جل یقول : تنزل الملائکة و الروح ؟))
جبرئیل از ملائکه است، و روح اعظم از ملائکه است، مگر خداوند
@@تفسیر نمونه جلد 27 صفحه 185@@@
متعال نمی فرماید : ملائکه و روح نازل می شوند ؟)) .**تفسیر برهان جلد 4 صفحه 481***
یعنی به قرینه مقابله، این دو با هم متفاوتند، تفسیرهای دیگری نیز برای کلمه ((روح)) در اینجا ذکر شده چون دلیلی برای آنها نبود از آن صرف نظر گردید .
منظور از ((من کل امر)) این است که فرشتگان برای تقدیر و تعیین سرنوشتها و آوردن هر خیر و برکتی در آن شب نازل می شوند، و هدف از نزول آنها انجام این امور است .
یا اینکه هر امر خیر و هر سرنوشت و تقدیری را با خود می آورند .**طبق تفسیر اول (من) به معنی (لام) است و مفهوم (من کل امر) (لاجل کل امر) می باشد و بنابر تفسیر دوم (من) به معنی (باء مصاحبت) می باشد***
بعضی نیز گفته اند منظور این است که آنها به امر و فرمان خدا نازل می شوند، ولی مناسب همان معنی اول است .
تعبیر به ((ربهم)) که در آن تکیه روی مساءله ربوبیت و تدبیر جهان شده است . تناسب نزدیکی با کار این فرشتگان دارد که آنها برای تدبیر و تقدیر امور نازل می شوند و کار آنها نیز گوشه ای از ربوبیت پروردگار است .
و در آخرین آیه می فرماید : شبی است آکنده از سلامت و خیر و رحمت تا طلوع صبح (سلام هی حتی مطلع الفجر) .
هم قرآن در آن نازل شده، هم عبادت و احیاء آن معادل هزار ماه است، هم خیرات و برکات الهی در آن شب نازل می شود، هم رحمت خاصش شامل حال بندگان می گردد، و هم فرشتگان و روح در آن شب نازل می گردند .
بنابراین شبی است سرتاسر سلامت، از آغاز تا پایان، حتی طبق بعضی از
@@تفسیر نمونه جلد 27 صفحه 186@@@
روایات در آن شب شیطان در زنجیر است و از این نظر نیز شبی است سالم و تواءم با سلامت .
بنابراین اطلاق ((سلام)) که به معنی سلامت است بر آن شب (به جای اطلاق سالم) در حقیقت نوعی از تاءکید است همانگونه که گاه می گوئیم فلانکس عین عدالت است .
بعضی نیز گفته اند که اطلاق سلام بر آن شب به خاطر این است که فرشتگان پیوسته به یکدیگر یا به مؤمنان سلام می کنند، یا به حضور پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) و جانشین معصومش می رسند و سلام عرضه می دارند .
جمع میان این تفسیرها نیز امکانپذیر است .
به هر حال شبی است سراسر نور و رحمت و خیر و برکت و سلامت و سعادت و بی نظیر از هر جهت .
در حدیثی آمده است که از امام باقر سؤال شد : آیا شما می دانید شب قدر کدام شب است ؟ فرمود : کیف لا نعرف و الملائکة تطوف بنا فیها : چگونه نمی دانیم، در حالی فرشتگان در آن شب در گرد ما دور می زنند ! .**(تفسیر برهان) جلد 4 صفحه 488 (حدیث 29)***
در داستان ابراهیم (علیه السلام) آمده است که چند نفر از فرشتگان الهی نزد او آمدند و بشارت تولد فرزند برای او آوردند و بر او سلام کردند (هود - 69) می گویند لذتی که ابراهیم (علیه السلام) از سلام این فرشتگان برد با تمام دنیا برابری نداشت، اکنون باید فکر کرد که وقتی گروه گروه فرشتگان در شب قدر نازل می شوند و بر مؤمنان سلام می کنند چه لذت و لطف و برکتی دارد ؟ !
وقتی ابراهیم (علیه السلام) را در آتش نمرودی افکندند فرشتگان آمدند و بر او سلام کردند، و آتش بر او گلستان شد، آیا آتش دوزخ به برکت سلام فرشتگان بر مؤمنان در شب قدر برد و سلام نمی شود ؟
@@تفسیر نمونه جلد 27 صفحه 187@@@
آری این نشانه عظمت امت محمد (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) است که در آنجا بر خلیل (علیه السلام) نازل می شوند و در اینجا بر این امت اسلام .**(تفسیر فخررازی) جلد 32 صفحه 36***