در آیات گذشته آمده بود که کفار اهل کتاب و مشرکان در انتظار این بودند که دلیل روشنی از سوی خداوند سراغ آنها بیاید، ولی بعد از آمدن ((بینه)) متفرق و پراکنده شدند و هر کدام راهی را پیش گرفتند .
در آیات مورد بحث به دو گروه کافران و مؤمنان در برابر این دعوت الهی، و سرانجام کار هر یک از آنها اشاره می کند .
نخست می فرماید : کسانی که از اهل کتاب و مشرکان به این آئین جدید کافر شدند در آتش دوزخند، جاودانه در آن می مانند، آنها بدترین مخلوقاتند ! (ان الذین کفروا من اهل الکتاب و المشرکین فی نار جهنم خالدین فیها اولئک هم شر البریة) .
تعبیر به ((کفروا)) اشاره به کفرشان در مقابل آئین اسلام است، و گر نه کفر و شرک قبلی آنها مطلب تازه ای نیست .
تعبیر اولئک هم شر البریة (آنها بدترین مخلوقاتند) تعبیر تکان دهنده ای است که نشان می دهد در میان تمام جنبندگان و غیر جنبندگان موجودی مطرودتر از کسانی که بعد از وضوح حق و اتمام حجت راه راست را رها کرده در ضلالت گام می نهند یافت نمی شود، و این در حقیقت شبیه چیزی است که در آیه 22 سوره انفال آمده است : ان شر الدواب عند الله الصم البکم الذین لا یعقلون : بدترین جنبندگان نزد خداوند افرادی هستند که نه گوش شنوا دارند و نه زبان گویا و نه اندیشه بیدار !
و یا آنچه در سوره اعراف آیه 179 آمده که بعد از ذکر گروه دوزخیان با همین اوصاف می فرماید : اولئک کالانعام بل هم اضل اولئک هم الغافلون :
@@تفسیر نمونه جلد 27 صفحه 208@@@
((آنها همچون چهارپایانند، بلکه گمراهتر، آنها غافلانند)) .
آیه مورد بحث مطلبی فراتر از اینها نیز دارد چرا که آنها را بدترین مخلوقات معرفی کرده، و این در حقیقت به منزله بیان دلیلی است برای خلود آنها در آتش دوزخ .
چرا آنها بدترین مخلوقات نباشند در حالی که تمام درهای سعادت به رویشان گشوده شده و از روی کبر و غرور و عناد و لجاج آگاهانه به مخالفت برخاستند . مقدم داشتن اهل کتاب بر مشرکان در این آیه نیز ممکن است به خاطر این باشد که آنها دارای کتاب آسمانی و علما و دانشمندان بودند و نشانه های پیغمبر اسلام در کتب آنها صریحا آمده بود، بنابراین مخالفت آنها زشت تر و بدتر بود .
در آیه بعد به گروه دوم که نقطه مقابل آنها هستند و در قوس صعودی قرار دارند اشاره کرده می فرماید : کسانی که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند آنها بهترین مخلوقات خدا هستند (ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات اولئک هم خیر البریة) .
سپس پاداش آنها را در چند جمله کوتاه چنین بیان می کند : جزای آنها نزد پروردگارشان باغهای بهشت جاویدان است که نهرها از زیر درختانش پیوسته جاری است، در حالی که همیشه در آن می مانند (جزاؤهم عند ربهم جنات عدن تجری من تحتها الانهار خالدین فیها ابدا) .
((هم خدا از آنها خشنود است و هم آنها از خدا خشنود)) (رضی الله عنهم و رضوا عنه) .
@@تفسیر نمونه جلد 27 صفحه 209@@@
و این مقام والا و پاداشهای مهم و بی نظیر از آن کسی است که از پروردگارش بترسد (ذلک لمن خشی ربه) .
قابل توجه اینکه در مورد مؤمنان سخن از انجام اعمال صالح نیز به میان آمده که در حقیقت میوه درخت ایمان است، اشاره به اینکه ادعای ایمان به تنهائی کافی نیست، بلکه اعمال انسان باید گواه بر ایمان او باشد، ولی کفر به تنهائی هر چند تواءم با عمل ناصالحی نیز نباشد مایه سقوط و بدبختی است، گذشته از این کفر معمولا مبداء انواع گناهان و جنایات و اعمال خلاف نیز می شود .
تعبیر ((اولئک هم خیر البریة)) به خوبی نشان می دهد که انسانهای مؤمن و صالح العمل حتی از فرشتگان برتر و بالاترند، چرا که آیه مطلق است، و هیچ استثنائی در آن نیست، آیات دیگر قرآن نیز گواه بر این معنی می باشد، مانند آیات سجود فرشتگان بر آدم، و آیه و لقد کرمنا بنی آدم (اسراء - 70) .
به هر حال در این آیه نخست از پاداش مادی و جسمانی آنها که باغهای پر نعمت بهشتی است سخن به میان آمده، و بعد از پاداش معنوی و روحانی آنان که هم خدا از آنان راضی است و هم آنان از خدا راضی .
آنها از خدا راضی اند چرا که هر چه خواسته اند به آنها داده، و خدا از آنها راضی است چرا که هر چه او خواسته انجام داده اند، و اگر هم لغزشی بوده به لطفش صرف نظر کرده، چه لذتی از این برتر و بالاتر که احساس کند مورد قبول و رضای معبود و محبوبش واقع شده، و به لقای او واصل گردیده است .
دارند هر کس از تو مرادی و مطلبی
مقصود ما ز دنیی و عقبی لقای تو است !
آری بهشت جسم انسان، باغهای جاویدان آن جهان است، ولی بهشت جانش رضای خدا و لقای محبوب است .
جمله ((ذلک لمن خشی ربه)) نشان می دهد که تمام این برکات از ((خوف
@@تفسیر نمونه جلد 27 صفحه 210@@@
و خشیت و ترس از خدا)) سرچشمه می گیرد، چرا که همین ترس انگیزه حرکت به سوی هر گونه اطاعت و تقوی و اعمال صالح است .
بعضی از مفسران با ضمیمه کردن این آیه به آیه 28 سوره فاطر انما یخشی الله من عباده العلماء تنها دانشمندان از خدا می ترسند چنین نتیجه گرفته اند که بهشت در واقع حق مسلم دانشمندان و آگاهان است .
البته با توجه به اینکه خشیت مراتب و مراحلی دارد و علم و دانش و آگاهی نیز دارای سلسله مراتب است مفهوم این سخن روشن می شود .
ضمنا بعضی عقیده دارند که مقام ((خشیت)) مقامی برتر از مقام ((خوف)) است، زیرا خوف به هر گونه ترس گفته می شود ولی خشیت ترسی است تواءم با تعظیم و احترام .