الف ـ اثرات تربیتى
از نظر تربیتى دعا چه نقشى دارد؟ آیا اساساً دعا در زندگى انسان نقشى دارد؟
برخى تصوّر كرده‌اند كه اثر تربیتى دعا فقط از جهت تلقین به نفس است؛ یعنى وقتى انسان مطالب خوبى را بر زبان مى‌آورد به خودش تلقین مى‌كند كه باید این چنین باشد؛ مثلاً با خواندن دعاى «مكارم الاخلاق» به نفس تلقین مى‌شود كه باید اخلاق خود را اصلاح كنیم، صفات خوب كسب نماییم و از صفات بد اجتناب ورزیم. اینان اثر تربیتى دعا را فقط در همین جنبه مى‌دانند و دعاهایى را كه فاقد این جنبه باشند، دعاهاى استعمارى قلمداد مى‌كنند!
این تصوّر ناشى از كوته بینى و نقص شناخت نسبت به معارف اسلامى است. بزرگترین اثر دعا همان حقیقت عبادى است كه در آن نهفته است؛ همان كه موجب تكامل معنوى انسان و انسانیت او مى‌شود. البته ممكن است در بعضى از دعاها آثار تلقین به نفس و نظایر آن نیز وجود داشته باشد؛ اما این آثار مانند حركت آرواره ها به هنگام غذا خوردن است كه در عین آنكه كار جویدن غذا را انجام مى‌دهد، خود نیز ورزش كرده و از این جهت تقویت مى‌گردد. این ورزش را نمى‌توان فایده حقیقى غذا خوردن
( صفحه 39)
دانست؛ فایده حقیقى غذا خوردن تأمین مواد لازم براى بدن است.
فایده حقیقى دعا نیز توجه به خدا و بندگى اوست. این گونه آثار كه گاهى بر بعضى از دعاها مترتب مى‌شود، فواید بسیار ناچیزى است كه در مقابل فایده اصلى چیزى به حساب نمى‌آید.
كمال انسان در این است كه فقر خود را نسبت به خدا درك نماید و به این حقیقت اعتراف كند.(19) تا انسان نسبت به این واقعیت اعتراف نكند، فقر خود را به درستى نشناسد و به كمال انسانى نائل نمى‌شود.
یكى از چیزهایى كه موجب مى‌شود انسان به این معرفت نزدیك گردد یا معرفت او كامل شود دعاست. دعا خود عبادت است و تنها راه تكامل انسان نیز عبادت مى‌باشد. بنابراین، دعا یكى از راههاى تكامل انسان است.
خداوند در آیه شریفه «اَلَّذینَ یَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتی...»(20) مى‌فرماید: مرا بخوانید تا شما را اجابت كنم. سپس اضافه مى‌فرماید:
محقّقاً كسانى كه از بندگى من سرپیچى كنند و خود را بزرگتر از آن بدانند كه در مقابل عظمت الهى سر تعظیم فرود آورند و متكبّرانه از عبادت من سرپیچى كنند، با ذلّت و خوارى وارد جهنّم خواهند شد. دو جمله مذكور در آیه شریفه در حكم صغرى و كبراست: دعا عبادت پروردگار است؛ و هر كه از عبادت خدا سرپیچى كند به عذاب دردناك و خواركننده اى مبتلا خواهد شد. نتیجه آنكه: هر كه از دعا سرپیچى كند به عذاب الهى گرفتار خواهد شد.
( صفحه 40)
همچنان كه ذكر گردید، فایده و اثر اصلى دعا همان تكامل معنوى انسان در اثر بندگى و اعتراف به ذلّت در مقابل خداوند است؛ اما بر دعا اثرات فرعى و جنبى نیز مترتّب است كه به برخى از آنها اشاره مى‌شود:
ب ـ اثرات جنبى
1ـ شناخت خدا: عمده ترین دلیل نیایش و دعا شناخت پروردگار است. این معرفت ریشه همه سعادتها و موجب تمام اصلاحات است.
عده اى به حضور امام صادق(علیه السلام) رسیدند و عرض كردند كه چرا ما دعا مى‌كنیم ولى مستجاب نمى‌گردد؟ حضرت فرمودند: براى اینكه شما كسى را مى‌خوانید كه او را نمى‌شناسید.(21)
اسامى مبارك خداوند كه او را بدانها مى‌خوانیم(22) و مى‌ستاییم همه سرشار از معانى متعدّد است و تكرار آنها فواید بسیارى در بر دارد كه از جمله آن فواید توجّه به معانى وصفى آنها و تكمیل معرفت انسان نسبت به خداوند است.
وقتى اسامى پروردگار را از قبیل رحمان، رحیم، سمیع، بصیر، منعم، غفور و غیره بر زبان جارى مى‌كنیم، توجّه پیدا مى‌كنیم كه پروردگارى مهربان، شنوا، بینا و آمرزنده داریم و در نتیجه به رحمت و آمرزش او امیدوار مى‌شویم. دعا كننده با تدّبر و تعمّق در این صفات، خود را مرتبط با خدایى مى‌بیند كه هیچ چیزى در برابر قدرت او مشكل نیست. اصلا
( صفحه 41)
مشكل و آسان براى او مطرح نیست. این مسأله امید و نشاط تازه اى به شخصى كه از همه جا ناامید شده مى‌دهد.
در این مختصر، نیازى به تذكّر تأثیر امید در حیات، نشاط، كار و تحمّل شداید نیست. و نیز توجّه به این مطلب كه او رفتار و گفتار ما را مى‌بیند و مى‌شنود موجب مى‌گردد كه گوینده به انجام عمل شایسته و پرهیز از گفتار و كردار زشت تشویق شود. علاوه بر این، برخى از دعاها یك دوره درس خداشناسى و توحید در سطحى بسیار عالى است. دعاهایى نظیر دعاى عرفه امام حسین(علیه السلام) دعاى صباح، دعاى ابوحمزه و دعاهاى بسیار دیگرى كه بویژه در صحیفه سجادیه آمده از این قبیل است.
2ـ كسب اخلاق خدایى: در دستورات مذهبى و احادیث شریفه توصیه شده است كه به اخلاق خدایى درآیید.
«تَخَلَّقُوا بِاَخْلاقِ اللّهِ»(23)
دعاكننده از طریق دعاى خود سعى مى‌كند صفات خدایى را در خود ایجاد و تقویت نماید و كوشش مى‌كند كه همچنان كه خدا را به صفاتى مانند مهربانى و گذشت متّصف مى‌سازد او نیز با دیگران مهربان و باگذشت باشد.
3ـ پاكى و پاكیزگى: از آداب دعا، پاك بودن لباس و حلال بودن غذاى دعا كننده و مباح بودن مكان دعاست. پیامبر گرامى(صلى الله علیه وآله وسلم) مى‌فرمایند: كسى كه دوست دارد دعایش مستجاب شود باید خوراك و كسبش را پاكیزه كند.(24)
( صفحه 42)
وقتى دعاكننده مقیّد گردد كه از راه حرام ارتزاق نكند و كسب و كار ناروا نداشته باشد به كمال معنوى مى‌رسد. جامعه اى كه افراد آن با چنین دعایى سروكار داشته باشند چه ملّت خوشبخت و داراى چه مدینه فاضله اى خواهد بود!
4ـ سركوبى نفس: بزرگترین فایده دعا و حتى همه عبادات، جلوگیرى از طغیان نفس است. حضرت على(علیه السلام) در خطبه قاصعه، در نكوهش تكبّر مطالب مفصّلى بیان مى‌دارند. در قسمتى از این خطبه مى‌فرمایند: این خوى پلید بزرگترین دام شیطان و قوى ترین ابزار فریب او شمرده مى‌شود.
نابود ساختن خودخواهى به منزله ریشه كن كردن تمامى معایب اخلاقى و آماده نمودن خود براى كسب همه فضایل است. خداوند در قرآن مى‌فرماید:
«قَدْ اَفْلَحَ مَنْ زَكّیها»(25) ؛
هر كه نفس خود را از گناه و بدى پاك سازد رستگار خواهد شد.
نیایشگر با ایستادن در پیشگاه خدا، و توجه نمودن به كبریایى و عظمت او، و در نظر گرفتن كوچكى و حقارت خود، فقر و نیاز سراپاى وجود خویش را در مقابل خداوند اظهار مى‌نماید و بدین وسیله، خود را از هر مخلوقى بى نیاز و تنها به او نیازمند مى‌بیند. پس دعا فروتنى توأم با مناعت و عزّت نفس را به دنبال دارد.
( صفحه 43)