تربیت
Tarbiat.Org

بر درگاه دوست(شرح فرازهایی از دعاهای افتتاح، ابوحمزه و مکارم الاخلاق)
آیت الله محمد تقی مصباح یزدی‏‏

پاورقی

1 ـ بقره /186. «و چون بندگان من از دورى و نزدیكى من از تو بپرسند بدانند كه من به آنها نزدیكم؛ هر كه مرا بخواند دعاى او را اجابت كنم.»
2 ـ بقره /186.
3 ـ ق /16.
4 - ـ بقره /186.
5 ـ فرقان /77؛ «بگو پروردگارم براى شما ارزشى قایل نیست اگر دعاى شما نباشد.»
6 ـ محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج93، باب 14، ص300، روایت 37.
7 ـ مؤمن /60.
8 ـ علامه طباطبایى، تفسیر المیزان، ج2، ص33.
9 ـ قسمتهایى از مناجات حضرت على، بحارالانوار، ج95، ص 391، روایت 31.
10 ـ محمد باقر مجلسى، پیشین، ج2، باب14، ص90، روایت 14 و 15.
11 ـ فاطر /43.
12 ـ فاطر /43.
13 ـ ر. ك. به: كتاب «معارف قرآن» اثر مؤلف.
14 ـ مؤمنون /71.
15 ـ آل عمران /126.
16 ـ محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، 93، ص256، روایت 10.
17 ـ محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج93، ص312، روایت 17.
18 ـ محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج71، ص344، روایت 1.
19 ـ فاطر /15. «یا اَیُّهَا النَّاسُ اَنْتُمُ الْفُقَراءُ اِلَى اللّهِ وَاللّهُ هُوَ الْغَنِىُّ الْحَمیدُ.»
20 ـ مؤمن /60.
21 ـ محمد باقر مجلسى، پیشین، ج 93، باب 24، ص 368، روایت 4.
22 ـ اعراف /180. «وَلِلّهِ الاَْسْماءُ الْحُسْنى فَاَدْعُوهْ بِها...»
23 ـ محمد باقر مجلسى، پیشین، ج61، باب 42، ص 129.
24 ـ ج 93، ص 320، پیشین، روایت 30.
25 ـ شمس /9.
26 ـ مؤمن /60.
27 ـ رعد /31.
28 ـ محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج 93، ص 366، روایت 16.
29 ـ محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج 93، ص 376.
30 ـ مؤمن /71.
31 ـ هود /46.
32 ـ محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج 93، ص 374 روایت 16.
33 ـ بقره /257.
34 ـ شیخ عباس قمى، مفاتیح الجنان، دعاى عرفه امام حسین(علیه السلام) .
35 ـ بقره /126.
36 ـ محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج 93، ص 322، روایت 16.
37 ـ اعراف /55.
38 ـ انعام /42.
39 ـ اعراف /94.
40 ـ محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج14، ص 290، روایت 14.
41 ـ محمد باقر مجلسى، همان، ص 298، روایت 14.
42 ـ محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج 93، ص 317، روایت 21.
43 ـ اعراف /205؛ نور /36.
44 ـ انبیاء /90.
45 ـ فصّلت /51.
46 ـ انعام /43.
47 ـ بقره /74.
48 ـ انعام /43 ـ 148؛ اعراف /4 ـ 5 ـ 97 و 98؛ یوسف /11؛ انبیا /12؛ غافر /84 ـ 85.
49 ـ انفال /53.
50 ـ رعد /11.
51 ـ شورى /30.
52 ـ نحل /61.
53 ـ فاطر /45.
54 ـ روم /41.
55 ـ اعلى /17.
56 ـ بخوانید مرا تا شما را اجابت كنم. (مؤمن /6).
57 ـ از فضل خدا درخواست كنید. (نساء /32).
58 ـ فرازى از دعاى وارده در شبهاى ماه رمضان.
59 ـ بحارالانوار، ج 43، باب 4، ص 81، روایت 3.
60 ـ طه /111.
61 ـ آل عمران /83.
62 ـ محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج 77، ص 402، روایت 23.
63 ـ رسول خدا(صلى الله علیه وآله وسلم) ، بحارالانوار، ج 1، ص 85، روایت 7.
64 ـ على(علیه السلام) (الاسلام و هو التَّسلیم...) بحارالانوار، ج 68، ص 309، باب 35، روایت 1.
65 ـ مرحوم حاج شیخ على اكبر تربتى(قدس سره) .
66 ـ لازم به توضیح است كه در حال احرام چیزهایى بر محرم حرام است، از جمله، استعمال بوى خوش، نگاه كردن در آیینه، در زیر سایه قرار گرفتن و... و نیز كندن مو از بدن و یكى از مراسم حج و عمره «حلق» یا «تقصیر» است كه به معناى تراشیدن سر یا گرفتن مقدارى از موى سر یا صورت یا گرفتن ناخن است. این دو با هم اشتباه نشود. حلق یا تقصیر در مرحله اى خاص انجام مى‌شود و با انجام آن، مُحرم از احرام خارج مى‌شود.
67 ـ انعام /57.
68 ـ مائده /44.
69 ـ انعام /169؛ بقره /65 ـ 66.
70 ـ محمدباقر مجلسى، پیشین ج 52، ص 148، روایت 73، باب 22.
71 ـ پیشین، ج 2، ص 262، روایت 5، باب 32.
72 ـ علامه مجلسى در كتاب زاد المعاد مى‌نویسد: به سند معتبر، از حضرت صاحب الامر(علیه السلام) منقول است كه آن حضرت به شیعیان خود نوشتند كه در هرشب ماه رمضان این دعا (دعاى افتتاح) را بخوانند كه دعاى این ماه را ملائكه مى‌شنوند و براى صاحب آن استغفار مى‌كنند. مرحوم حاج شیخ عباس قمى نیز در كتاب هدیة الزائرین همین مطلب را تأیید كرده است.
سید بن طاووس در كتاب «اقبال» در ذكر اسناد ادعیه ماه رمضان، سند این دعا را پس از ذكر یك سلسله از ناقلان، از رجال معاریف، از قول نصر السكونى آورده كه گفت، از ابوبكر احمد بن محمد بن عثمان بغدادى رحمه الله خواستم كه بیرون آور براى من دعاهاى ماه رمضان را كه ابوجعفر محمد بن عثمان ـ رضى الله عنه ـ یكى از نواب اربعه امام زمان(علیه السلام) به آنها دعا مى‌كرده است. پس بیرون آورد براى من دفترى را كه جلد آن سرخ بود و من از آن نسخه اى نوشتم كه از جمله، «دعاى افتتاح» بود كه توصیه شده بود خواندن آن در هر شب ماه رمضان و اضافه كرده بود: به درستى كه این دعا را ملائكه مى‌شنوند و براى صاحبش استغفار مى‌كنند.
73 ـ آل عمران /26.
74 ـ محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج 87، ص 190، روایت 5.
75 ـ اسراء /85.
76 ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 70، ص 352، روایت 1.
77 ـ مفاتیح الجنان، مناجات خمس عشره، مناجات سیزدهم.
78 ـ شعراء /78 ـ 81.
79 ـ غارت (ظ).
80 ـ محمد باقر مجلسى، پیشین، ج 46، ص 78، روایت 75، باب 5.
81 ـ محمد باقر مجلسى، پیشین، ج 90، ص 154، روایت 111، باب 9.
82 ـ شیخ عباس قمى، مفاتیح الجنان، دعاى امام حسین(علیه السلام) در روز عرفه.
83 ـ نهج البلاغه، خطبه 160.
84 ـ بقره /9.
85 ـ محمد باقر مجلسى، پیشین، ج 71، ص 130، روایت 7، باب 63.
86 ـ محمد باقر مجلسى، پیشین، ج 2، ص 90، روایت 14، باب 14.
87 ـ اعراف /138.
88 ـ طه /88.
89 ـ بقره /146.
90 ـ محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج 16، ص 406، روایت 1.
91 ـ خوانندگان عزیز توجه داشته باشند كه این سخنرانى ها قبل از انقلاب ایراد گردیده است.
92 ـ انعام /65.
93 ـ مفاتیح الجنان فرازهایى از دعاى ندبه و زیارت حضرت صاحب الامر(علیه السلام) .
94 ـ مرحوم مجلسى در بحار الانوار (ج 98، ص 82، روایت 2) سند این دعا را بدین طریق نقل مى‌كند: ابو محمد هارون بن موسى تلعكبرى به اسناد خود از حسن بن محبوب (كه هر دو از روایان بزرگ مى‌باشند) از ابى حمزه ثمالى نقل كرده‌اند كه حضرت على بن الحسین(علیه السلام) در شبهاى ماه رمضان تمام شب را نماز مى‌خواند و چون سحر فرا مى‌رسید این دعا را مى‌خواند.
علت اینكه این دعا به نام ابوحمزه معروف گردیده یا از این جهت است كه ابوحمزه آن را نقل كرده و یا آنكه امام سجاد(علیه السلام) آن را به ابوحمزه تعلیم داده است.
ابوحمزه كیست؟ ابوحمزه، ثابت بن دینار، اهل كوفه و از قبیله ثماله بود. بعضى نیز گفته‌اند كه او از قبیله بنى ثعل بوده، لكن چون در بین بنى ثماله منزل داشته به ثمالى معروف گردیده است. ابوحمزه زمان امام سجاد، امام باقر و امام صادق(علیهم السلام) را درك كرده و از آنان روایت كرده است. به نظر برخى،او خدمت امام كاظم(علیه السلام) نیز رسیده است. از ایشان نقل شده كه او از نیكان صحابه و افراد مورد اعتماد آنان در نقل حدیث است. همچنین از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است كه فرمود: «ابوحمزه در زمان خود مانند سلمان در زمان خود مى‌باشد.» (نجاشى، رجال، ص 290 ـ 289، چاپ بیروت)
شیخ ابوعمرو كشّى، محمد بن عمر بن عبدالعزیز، كه از مهمترین صاحبان رجال و نویسندگان حالات اصحاب ائمه(علیهم السلام) است در رجال خود آورده كه به خط ابى عبدالله، محمد بن النعیم الشّاذانى، دیدم كه نوشته بود از فضل بن شاذان شنیدم كه گفت از ثقه شنیدم كه حضرت رضا(علیه السلام) فرمود:
«اَبُوحَمْزَةُ فى زَمانِهِ كَلُقْمأنَ فى زَمانِهِ وَ ذلِكَ اَنَّهُ خَدَمَ اَرْبَعَةً مِنّا: عَلِىَّ بْنَ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِىٍّ وَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّد وَ بُرْهَة مِنْ عَصْرِ مُوسَى بْنِ جَعْفَر.»
در رجال مامقانى از داود رقّى از یك نفر خراسانى، كه به زیارت قبر امیرالمؤمنین(علیه السلام) رفته بود، نقل كرده است كه گفت: پس از زیارت قبر امیرالمؤمنین(علیه السلام) ، به كوفه رفته، و جمعى را دیدم كه گرد پیرمردى نشسته و به سخنان او گوش فرا داده‌اند. چون نزدیك شدم، فهمیدم كه از شیعیان مى‌باشند. پرسیدم این پیرمرد كیست؟ گفتند: ابوحمزه است. من هم نشستم. در بین سخن گفتن او، عربى آمد و گفت: از مدینه آمده ام و دیدم كه جعفر صادق(علیه السلام) از دنیا رفت. ابوحمزه از شنیدن این خبر صیحه كشید و افسوس خورد. سپس پرسید: آیا وصیتى كرد؟ عرب گفت: در باره پسرش عبدالله و موسى و در باره منصور وصیت كرد. ابوحمزه گفت: سپاس خداى را كه ما را گمراه نكرد و ما را به كوچك راهنمایى نمود و بزرگ را شناسانید و امر بزرگ را پوشانید. پس از آن در كنار قبر امیرالمؤمنین(علیه السلام) نماز خواند. مرد خراسانى نقل مى‌كند كه من پیش رفتم و معناى كلامش را پرسیدم. گفت: بزرگ داراى عیب بدنى است (پس نمى‌تواند امام باشد) و كوچك را كه نام برده براى این بوده كه جانشین خود قرار داده است ... سپس خراسانى به مدینه رفت و خدمت امام كاظم(علیه السلام) رسید و قضیه را از او سؤال كرد. آن حضرت فرمود: مگر ابوحمزه در كنار قبر امیرالمؤمنین(علیه السلام) براى شما نگفت؟ مؤمنى كه دل او به نور خدا روشن شده باشد علمش كامل است.
این احادیث مقام و منزلت ابوحمزه را نشان مى‌دهد. از این گذشته، به طور كلّى هر گاه ائمه(علیهم السلام) دستوراتى به بعضى از اصحاب خود مى‌دادند مطابق ظرفیت و استعداد آنها بود كسى كه به اهمیّت و عظمت این دعا پى ببرد به بزرگى مقام و كمال ابوحمزه آگاهى مى‌یابد.
ما فقرات این دعا را از مفاتیح الجنان مرحوم حاج شیخ عباس قمى به نقل از مصباح شیخ نقل مى‌كنیم.

95 ـ رعد /13.
96 ـ جمعه /1؛ تغابن /1.
97 ـ اسراء /44.
98 ـ ق /16.
99 ـ مفاتیح الجنان، مناجات خمس عشره، مناجات چهارم.
100 ـ محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج 77، ص 24، روایت 6.
101 ـ مفاتیح الجنان، مناجات خمس عشره، مناجات دوازدهم.
102 ـ من تشبّه بقوم فهو منهم، بحارالانوار ج 11 ص 174 روایت 19. على(علیه السلام) نیز فرمود: من تشبه بقوم الا او شك ان یكون منهم نهج البلاغه ابن ابى الحدید ج 19 ص 27.
103 ـ مفاتیح الجنان، مأخوذ از مناجات خمسة عشر امام سجاد(علیه السلام) ، مناجات الراغبین.
104 ـ مفاتیح الجنان، دعاى عرفه امام حسین(علیه السلام) .
105 ـ انبیاء /87.
106 ـ انبیاء /88.
107 ـ مفاتیح الجنان. دعاى عرفه امام حسین(علیه السلام) .
108 ـ ذاریات /56.
109 ـ انفال /10.
110 ـ آل عمران /123.
111 ـ توبه /25.
112 ـ آل عمران /139.
113 ـ مفاتیح الجنان مناجات خمس عشره، مناجات 13.
114 ـ كلینى، اصول كافى، ج 2 (باب الرضا بالقضاء) روایت 4.
115 ـ مفاتیح الجنان، مناجات خمسة عشره امام سجاد(علیه السلام) . مناجات المطیعین.
116 ـ محمد بن یعقوب كلینى، اصول كافى ج 2، ص 67، روایت 1.
117 ـ محمد بن یعقوب كلینى، اصول كافى، ج 2، ص 67، روایت 1.
118 ـ محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج 70 ص 22، روایت 22.
119 ـ مفاتیح الجنان، ص 238.
120 ـ محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج 70، ص 16، روایت 7.
121 ـ محمد باقر مجلسى، ج 2، ص 4، روایت 6 ، باب 8.
122 ـ امام حسین(علیه السلام) در دعاى عرفه مى‌گوید: «لَوْ عُمْرتُها اَنْ اُوءَدِّىَ شُكْرَ واحِدَة مِنْ اَنْعُمِكَ مَا اسْتَطَعْتُ ذلِكَ اِلاّ بِمَنِّكَ الْمُوجَبِ عَلَىَّ بِهِ شُكْرَكَ اَبَداً جَدیداً.»؛
(اى خدا) اگر قرنها عمر كنم نخواهم توانست شكر یكى از نعمتهایت را به جا آورم مگر به توفیق تو (كه آن نیز نعمت دیگرى است و) شكر جدید و پیوسته اى مى‌خواهد.
123 ـ مفاتیح الجنان، مناجات خمس عشره، مناجات ششم.
124 ـ فرازى از دعاى ابوحمزه.
125 ـ طه /14.
126 ـ انبیاء/ 105.
127 ـ حجر /9.
128 ـ اعراف /205.
129 ـ رعد /28.
130 ـ بحارالانوار، ج 24 ص 104، روایت 15. (مضمون عبارت)
131 ـ بقره /250.
132 ـ هود /123.
133 ـ مریم /64.
134 ـ یونس /61.
135 ـ آل عمران /77.
136 ـ طبرسى، مكارم الاخلاق،ص 14.
137 ـ طبرسى، مكارم الاخلاق، ص 39.
138 ـ محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج 13 ص 343، روایت 21.
139 ـ نور /37.
140 ـ بحارالانوار، ج 77، ص 21.
141 ـ محمد باقر مجسلسى، بحارالانوار، ج 77، ص 23، روایت 6.
142 ـ مفاتیح الجنان، مناجات خمس عشره.
143 ـ مفاتیح الجنان مأخوذ از دعاى كمیل.
144 ـ نهج البلاغه صبحى صالح، خطبه 222.
145 ـ مستدرك الوسایل، ج 2 ص 104، روایت 1548.
146 ـ حجرات /12. آیا كسى دوست دارد كه گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ (به یقین) همه شما از آن كراهت دارید.
147 ـ محمدباقر مجلسى، بحار الانوار، ج 46، ص 297، روایت 29.
148 ـ نهج البلاغه صبحى صالح، خطبه 222.
149 ـ انعام /122.
150 ـ نهج البلاغه صبحى صالح، خطبه 87.
151 ـ فرازى از دعاى ابوحمزه.
152 ـ زمر /45.
153 ـ عنكبوت /65.
154 ـ رعد /28.
155 ـ مستدرك الوسائل، ج 12، باب 61، ص 36، روایت 13446، به نقل از دیلمى در ارشاد القلوب.
156 ـ طبرسى، مستدرك الوسائل، ج 12، باب 61، ص 36، روایت 13446، به نقل از دیلمى در ارشاد القلوب
157 ـ آل عمران /185.
158 ـ لقمان /33.
159 ـ محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج 70، ص 26، روایت 28.
160 ـ محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج27، ص105، روایت 75.
161 ـ عزیزالله عطاردى، مُسند فاطمه الزهرا(س)، (انتشارات عطارد چاپ اوّل) ص 401.
162 ـ مؤمنون /99 ـ 100.
163 ـ مفاتیح الجنان، مناجات خمسة عشر امام سجاد(علیه السلام) ، مناجات الزاهدین.
164 ـ ابراهیم /7.
165 ـ بحار، ج 73، ص 327، روایت 10.
166 ـ بحارالانوار، ج 77، ص 27، روایت 6.
167 ـ بحارالانوار، ج 70، ص 138، روایت 4.
168 ـ محمد تقى مجلسى، بحارالانوار، ج 70، ص 154، روایت 12.
169 ـ تكویر /29.
170 ـ حدید /22.
171 ـ حدید /23.
172 ـ بحار، ج 82، ص 90.
173 ـ بحارالانوار، ج 77، ص 21.
174 ـ بحار ج 13، ص 348، روایت 36.
175 ـ بحار ج 72، ص 327، روایت 12.
176 ـ سوره بقره: 216
177 ـ نساء /19.
178 ـ صحیفه سجادیه، دعاى بیستم.
179 ـ عنكبوت / 65.
180 ـ از امیرالمؤمنین (ع) نقل شده است كه فرمود: اذا كانت لك الى الله سبحانه حاجة فابدء بمسألة الصلوة على النبى (ص) ثم سل حاجتك، فانّ الله اكرم من ان یسأل حاجتین، فیقضى احداهما و یمنع الاخرى. نهج البلاغه، كلمات قصار / 361.
181 ـ از ابى عبدالله (ع) نقل شده است كه فرمود: من كانت له الى الله عزّ و جل حاجة، فلیبدء بالصلوة على محمد و آله، ثم یسئل حاجته، ثم یختم بالصلوة على محمد و آل محمد؛ فان الله عزّ و جل اكرم من ان یقبل الطرفین و یدع الوسط، اذا كانت الصلوة على محمد و آل محمد لا تحجب عنه. وسائل الشیعه، ج 4 / 1137.
182 ـ انفال / 2.
183 ـ نمل /14.
184 ـ اسراء /102.
185 ـ قصص / 38.
186 ـ یونس / 90.
187 ـ قیامة / 75.
188 ـ اصول كافى، ج 2 / 53.
189 ـ بحار الانوار، ج 70، ح 7 / 143.
190 ـ بقره / 3.
191 ـ اصول كافى، «كتاب الایمان والكفر»، «باب الاخلاص» ح 4.
192 ـ ملك / 2.
193 ـ اصول كافى، ج 3، «كتاب ایمان و كفر»، «باب عبادت»، ح 5 / 131.
194 ـ ملك / 2.
195 ـ ذاریات / 56.
196 ـ هود / 119.
197 ـ نحل / 9.
198 ـ وسائل الشیعه، ج 1 / 321.
199 ـ بقره / 264.
200 ـ آل عمران / 8.
201 ـ آل عمران / 146 ـ 147.
202 ـ بقره / 217.
203 ـ انعام / 68.
204 ـ طه / 81.
205 ـ فصلت / 34.
206 ـ بقره / 273.
207 ـ اصول كافى، ج 2، ص 179.
208 ـ یونس / 107.
209 ـ آل عمران / 96.
210 ـ الاسراء / 1.
211 ـ مائده / 21.
212 ـ تین / 2.
213 ـ توبه / 36.
214 ـ بقره / 185.
215 ـ دخان / 3.
216 ـ بقره / 183.
217 ـ بقره / 185.
218 ـ دخان / 1 ـ 4.
219 ـ دخان / 4.
220 ـ قدر / 1.
221 ـ قدر / 2.
222 ـ قدر / 3.
223 ـ بقره / 177.
224 ـ آل عمران / 7.
225 ـ نازعات / 1 ـ 5.
226 - فاطر / 1.
227 ـ اسراء / 85.
228 ـ بحار/ 73.
229 ـ آل عمران / 7.
230 ـ فرقان / 32.
231 ـ روم / 19.
232 ـ شعراء / 193 ـ 194.
233 ـ اسراء / 85.