تربیت
Tarbiat.Org

خانه

آذرخش کربلا
آیت الله محمد تقی مصباح یزدی‏‏

امکان امر به منکر و نهی از معروف در جامعه اسلامی‏

سؤال پیچیده دیگری که در این مقام مطرح می‏شود، این است که چگونه در یک جامعه، افرادی یافت می‏شوند که به کار بد و منکر امر کنند؛ زیرا در هر جامعه‏ای، منکر به معنای زشت و بد است. چگونه در جامعه‏ای مردمی پیدا می‏شوند که به زشتیها امر می‏کنند؟ در جامعه اسلامی که همه به ارزشها اعتراف دارند و تظاهر به ایمان می‏کنند، چگونه افرادی می‏آیند و به منکر امر می‏کنند؟ چگونه در جامعه اسلامی کسانی جرئت می‏کنند به افراد جامعه دستور بدهند که کار بد انجام دهند؟ به طور قطع، این افراد هدفی را دنبال می‏کنند و اطمینان دارند که کسانی از آنان تبعیت می‏کنند؛ زیرا اگر چنین بود که مردم را به دزدی، فسق و فجور و کارهای زشت دیگری امر کنند، ولی کسی به سخن آنان گوش فرا ندهد، انگیزه «امر به منکر» پیدا نمی‏کردند. پس معلوم می‏شود امر و نهی آنان اثری در جامعه دارد که این همه تلاش می‏کنند و می‏خواهند منکر در جامعه تحقق یابد.
براین اساس باید بررسی کرد که منظور از معروف و منکر چیست. ممکن نیست که مراد از منکر، - به اصطلاح منطقی و فلسفی - منکر به حمل اولی باشد، و کسی در جامعه به مردم امر کند که به کارهای بد و ناشایست دست زنند و از اعمال خوب بپرهیزند. چنین امر به منکری تأثیری در مردم نمی‏گذارد؛ زیرا همه مردم نوعی از ارزشها را باور دارند و اجازه نمی‏دهند کسی آشکارا آنان را به کار بد فراخواند؛ یعنی به طور مستقیم، به مردم بگوید که «کار بد و ناشایست انجام دهید». به طور مسلم، هیچ عاقلی چنین سخنی نمی‏گوید و هیچ عاقلی به چنین حرفی گوش فرا نمی‏دهد. از این روی، مراد قرآن از امر به منکر منافقان، منکر به حمل اولی و ذاتی نیست، بلکه این است که ایشان درباره مصادیق منکر و معروف، امر و نهی می‏کنند. آنان مردم را به کارهایی دعوت می‏کنند که در واقع، منکرند، ولی ایشان این مصادیق را به مثابه معروف و کارهای خوب معرفی می‏کنند.
منافقان با سوء استفاده از پاره‏ای مفاهیم، روشهای مغالطه‏آمیز و شیوه‏های تبلیغی شیطانی، مردم را به منکر امر می‏کنند و به انجام اعمال ناشایست وامی‏دارند. آنان نخست زمینه‏ای فراهم می‏کنند که یک رشته از کارها، «خوب» وانمود شود و مردم چنین تلقی کنند که این کارها خوب است؛ بعد به مردم می‏گویند که این کارهای خوب را - که در واقع مصادیق کارهای زشت و بد هستند - انجام دهند، از طرف دیگر، در زمینه یک رشته از کارهای خوب به گونه‏ای تبلیغ می‏کنند که زشت و بد وانمود شوند، و بعد مردم را به انجام آنها وامی‏دارند، اینک در جامعه ما، مصادیق فراوانی از آنها یافت می‏شود، و با وجود ریشه‏های نفاقی که هنوز در کشور ما وجود دارد، نباید از وجود چنین اقداماتی تعجب کرد.
برای نمونه، پیش‏تر در جامعه ما برای خانمها مفهومی ارزشی به نام «حیا» وجود داشت. به طور قطع، حیا یکی از صفات خوب برای زنان است. البته حیا برای همه خوب است - چه برای مرد چه برای زن - ولی یکی از صفات و ویژگیهای برجسته خانمهاست. قرآن نیز واژه‏های حیا و استحیا را می‏ستاید؛ و حتی در داستان دختران شعیب که یکی از آنان از طرف پدر خود آمده بود تا حضرت موسی را به منزل دعوت کند، خدای تعالی با زبان مدح از حیای آن دختر یاد می‏کند و می‏فرماید:
فجاءته إحداهما تمشی علی استحیاء قالت إن أبی یدعوک؛(249) یکی از آن دو دختر با کمال وقار و حیا باز آمده و گفت: پدرم از تو دعوت می‏کند.
حیا در فرهنگ ما بسیار پر ارزش است، اما در فرهنگ منافقان، مساوی با خجالت است. آنان می‏گویند شرم و حیا همان خجالت است؛ اینکه زن حیا دارد، یعنی خجالتی است، و انسان خجالتی در دنیا کاری نمی‏تواند انجام دهد؛ انسان خجالتی فردی بی‏عرضه است و علم روان‏شناسی می‏گوید خجالت کشیدن بد است، و بر این اساس، خجالت کشیدن دختر از پسر نقصی برای او به شمار می‏آید؛ زیرا نمی‏تواند خواسته خود را برای او بیان کند و حق خود را از او بگیرد. پس دختر نباید از پسر خجالت بکشد. اینکه مردم می‏گویند دختر باید در مقابل مردم نامحرم شرم داشته باشد، اشتباه است. دختر باید بی‏پروا باشد و بتواند در مقابل دیگران حرف خود را بزند و از خود دفاع کند. اینان حتی نمونه‏ای همچون حرکت حضرت زینب علیها السلام از سیره اهل بیت عصمت علیهم السلام را برای تأیید تفکر خویش می‏آورند. اگرچه دفاع دختر از خود و انجام وظیفه شرعی امر مثبتی است، اما شرم دختر از مرد نامحرم نیز ارزش است. منافقان این دو مسئله را با هم یکی می‏گیرند و میان حیا و خجالت فرقی نمی‏گذارند. پس برای اینکه انسان خجالتی بار نیاید، باید شرم و حیا را کنار بگذارد و برای اینکه این مسئله حاصل شود، باید دختران و پسران باهم معاشرت داشته باشند و این معاشرت و اختلاط حدی نداشته باشد. بدین ترتیب، منافقان، نخست، معاشرت دختران و پسران را به صورت یک امر فرهنگی جلوه می‏دهند؛ سپس درباره آن تبلیغ می‏کنند و حیا را از میان برمی‏دارند. این مصداق بارز «امر به منکر» است. همچنین زنده نگاه داشتن جشن چهارشنبه سوری را - که از جمله فرهنگ قبل از اسلام است - به مثابه نماد فرهنگ ملی جلوه می‏دهند.
بنابر این اگر زمینه فرهنگی در جامعه پیدا نشود، امر به منکر، معنا پیدا نمی‏کند؛ و از طرفی، با ترویج این مفاهیم ضد ارزش در جامعه، دیگر جایی برای امر به معروف باقی نمی‏ماند؛ یعنی آن چنان در مقالات، روزنامه‏ها، سخنرانیها و رسانه‏های مختلف، دخالت کردن در امور اعتقادی، ارزشی و اخلاقی دیگران را فضولی معرفی می‏کنند و به هیچ وجه نتوان به کسی گفت که چرا نماز نمی‏خواند. او در جواب می‏گوید: این حرف فضولی است و فضولی در امور دیگران کار بسیار زشتی است. به این صورت معنای نهی از معروف تحقق پیدا می‏کند.