درباره تشکلهای اسلامی که شیوه اسلامی کار گروهی است، میتوان از اقداماتی نام برد که اوایل نهضت امام خمینی قدس سره صورت گرفت. در آن زمان، علاقهمندان و فداییان امام رحمه الله - به خصوص از تهران - خدمت ایشان رسیدند و عرض کردند که جان و مالشان در اختیار اسلام و امام است و درباره روش کار از ایشان رهنمود خواستند. این افراد چند هیئت سینهزنی و مذهبی داشتند. امام رحمه الله فرمود: بیایید این هیئتها را به هم نزدیک کنید و ائتلاف تشکیل دهید. هیئتها مستقل باشند. هر هیئتی در محله خود باشد؛ هر کدام نیز اعضای خود را داشته باشد؛ روش کار، و گوینده و منبری و مداح هیئت را نیز خود هیئت انتخاب کند؛ اما هر هیئت با هیئتی که در همسایگی اوست، رابطه برقرار کند و در امور مشترک باهم همکاری کنند؛ اصول مشترکی را تنظیم، و با حفظ استقلال داخلی خود، با هم در امور مشترکی ائتلاف کنند.(232) به این ترتیب، ایشان فرمودند که هیئتهای مذهبی باهم ائتلاف کنند و به صورت هیئتهای مؤتلفه در آیند.
یکی از این هیئتهای چهارگانه را مقام معظم رهبری هدایت میکردند؛ دیگری را آقای هاشمی؛ و یکی را هم آقای باهنر هدایت میکرد، و بنده نیز در خدمتشان بودم. بعدها این هیئتها را برای اینکه با هم ائتلاف داشته باشند، از امام رحمه الله خواستند که نمایندهای تعیین کند و امام مرحوم دکتر بهشتی را تعیین فرمود. امروز نیز اگر بخواهیم فعالیت کنیم، باید تشکل داشته باشیم و گروهی کار کنیم؛ البته نه در قالب حزب. با آنکه کار حزبی به طور کلی نفی نمیشود، بهترین شکل فعالیتهای گروهی که با ارزشهای اسلامی تناسب دارد، همان الگویی است که امام رحمه الله عرضه کردند. در شیوه فعالیتهای حزبی اشکلاتی وجود دارد که در این شکل از کار گروهی نیست. احزاب همواره به دست چند نفر تأسیس میشوند که آنان در واقع گرداننده کارند، و تفکر حاکم بر حزب نیز تفکر آنان است. ایشان ادعا میکنند از اعضا رأی میگیرند و با رأی اکثریت انتخاب میشوند؛ اما حقیقت امر این گونه نیست و برنامهها را همین افراد تنظیم میکنند و حزب را میگردانند. اگر ریاستی باشد به همین اشخاص میرسد؛ نقشها را اینان ایفا میکنند، و چون در واقع روسای احزاب هستند که با پیروزی حزبی در انتخابات - اعم از انتخابات مجلس و غیره - حکومت را به دست میگیرند، انگیزه اصلیشان این است که به هر بهایی، حزبشان غالب شود. در داخل حزب نیز برای اینکه در کادر رهبری قرار گیرند، بسیار فعالیت میکنند تا به هر قیمتی، به سطح بالا برسند. انگیزههای مادی و دنیوی در فعالیتهای حزبی بسیار مؤثر است. بعضی از احزاب برای پیروزی در انتخابات، از اموال شهرداری، کارکنان شهرداری، ماشینهای شهرداری، اموال بانکها، امکانات دانشگاهها، امکانات وزارت آموزش و پرورش، مدارس و امکانات بسیاری از دیگر نهادهای دولتی استفاده کردهاند؛ با اینکه در قانون آمده که استفاده از این نوع امکانات در انتخاب ممنوع است. اما در روشی که امام رحمه الله پیشنهاد کرده است، چنین معضلاتی رخ نمیدهد: در هیئتهای مذهبی، انگیزه افراد دین است و اگر کسی در جمعیت یا هیئتی انتخاب میشود تا نقش بیشتری ایفا کند، برای این است که واقعا تشخیص دادهاند او میتواند بیشتر خدمت کند. انگیزه دیگری در این تشکلها نیست. در حزب امکان سوء استفاده از امکانات خارجی، تبلیغات سوء و مسائلی از این قبیل وجود دارد که در هیئتهای مذهبی چنین نیست، یا احتمال بروز آن بسیار اندک است. این دو شکل کار گروهی با یکدیگر قابل مقایسه نیستند. کسانی که در هیئتها شرکت میکنند، انگیزه دینی دارند و میکوشند که ارزشها و شعایر دینی را خوب بشناسند. آفت بزرگ رقابتهایی است که میان آنان واقع میشود. اگر کاندیدای حزب دیگر از کاندیدای این حزب، اصلح نیز باشد، اعضا به خاطر تصمیم حزب و وفاداری به آن، از کاندیدای حزب خودشان که غیر اصلح است، حمایت میکنند؛ در حالی که در هیئتهای دینی این انگیزهها ضعیف است.
بنابراین لازم است تشکلهای دینی قوی داشته باشیم، اما نه با مدل غربی آن؛ زیرا در اسلام مدل حزب وجود ندارد. اگرچه این شیوه ممکن است محسناتی نیز داشته باشد، ولی جنبههای منفی آن بیشتر، و روش بومی و اسلامی تشکیل هیئتهای مذهبی، بهتر از آن است.
بنابراین برای مقابله با نقشههای دشمنان اسلام، دو حرکت لازم بود که یکی مبارزه با تساهل و تسامح و تقویت روح غیرت و حساسیت دینی بود؛ و دیگری مبارزه با فردگرایی و تکروی. باید این فرهنگ را میان خود تقویت کنیم که برای مبارزه با شیاطینی که کیان، نظام و دین ما را هدف گرفتهاند، با کارفردی نمیتوان مقابله کرد، بلکه باید به کار جمعی روی آورد. کار جمعی نیز به تشکل، ارتباط و همبستگی نیاز دارد. اما اگر هیچ راه دیگری غیر از حزب نبود، حزب هم تجویز میشود. امام قدس سره نیز این شیوه را به طور کلی نفی نکرد؛ اما نظر و توصیه اصلی ایشان، همان شیوه ائتلاف هیئتهای مذهبی بود از این روی جوانان مؤمن و دلسوز میباید بکوشند تا در محله خود، مسجدی را که جامعیت و امکانات بیشتری دارد، انتخاب کنند و همه بچههای محل را به آن مسجد دعوت کنند. راه دعوت دیگران و تأثیر نوجوانان بر یکدیگر را نیز خود جوانان به طور طبیعی و به خوبی میشناسند. برای مثال، در کلاس درس شاگرد ممتاز میتواند به تنهایی تمام کلاس را با خود همراه سازد. نوجوانان به خوبی میدانند که در این باره چه باید کرد. لازم است بچهها تشویق شوند که همه بچههای محل را جمع کنند؛ اما اگر کسی در خط انقلاب نباشد، نخست باید در خارج از هیئت با وی ارتباط برقرار کرد و برای هدایت او کوشید، تا زمانی که میخواهد رسما جزو تشکل شود، بتوان به او اطمینان کرد.
بعد از تشکیل این هیئتها نیز باید سعی کرد از میان افراد موجود، کسانی که کارآیی بیشتری دارند، کارها را برعهده گیرند، و بیشتر فعالیت کنند: شورا تشکیل دهند، جلسات مشورتی داشته باشند، فکرهایشان را صادقانه با هم جمع کنند، بکوشند خودشان فکر کنند و خودشان تصمیم بگیرند. چنین نظامی، مردمی خواهد بود. مردم سالاری غربی دروغ است و اکثریت مردم کشورهای غربی هیچ نقشی در آن ندارند. مردم سالاری این است که همه مردم یک محل، به دور از تبلیغات فریبنده، تهدید و تطمیع، خودشان تصمیم بگیرند و بدون اینکه اجبار و ترسی در کار باشد، آنچه انجام میدهند، برخاسته از احساس وظیفه باشد. در حکومت مردمی اسلامی، هر کس بر اساس وظیفه دینی خود، فردی را انتخاب میکند که بتواند به اسلام بهتر خدمت کند. اگرچه ممکن است در این شیوه نیز سوء استفادهایی صورت گیرد، این موارد، بسیار کم خواهد بود؛ در حالی که دموکراسی غربی بر سوء استفاده، فریبکاری و تبلیغات سوء به نفع اغراض شخصی استوار است. باید مسلمانان بکوشند تا اجتماعات خود را تقویت کنند، روح محبت را بین خود قوت بخشند و دستورات اسلام را فراموش نکنند. در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است:
فان المؤمن إذا لقی اخاه المؤمن فقال له مرحبا کتب الله مرحبا الی یوم القیامة. فاذا صافحه انزل الله فیما بین ابهامیها مئة رحمة تسعة و تسعین لأشدهما حبا لصاحبه؛(233) هنگامی که مؤمن با برادر مؤمنش ملاقات کند (با او احوالپرسی کند) و به او مرحبا گوید، تا قیامت مرحبا بر او نوشته شود، و هنگامی که با او مصافحه کند، خداوند صد رحمت بر آنها نازل میکند که نود و نه رحمت برای کسی است که دیگری را بیشتر دوست دارد.
بدین ترتیب، اسلام میکوشد مؤمنان و کسانی که هدفی مشترک دارند و بر اساس ایمان به خدا و همکاری در راه تحقق اهداف الاهی با هم روابط دوستانه دارند، از عیوب یکدیگر چشم بپوشند و با یکدیگر عاشقانه برخورد کنند. از پیشوایان معصوم علیهم السلام نقل شده است که اگر مؤمنی فقط برای ملاقات مؤمن دیگر به در خانه او برود، خداوند ملکی را میفرستد که برود و از او بپرسد که برای چه کاری به در خانه این مؤمن آمده است. آن فرشته از طرف خدا میآید و میپرسد که شما چه حاجتی داری که در خانه این مؤمن را میزنی. میگوید: آمدهام رفیقم را ملاقات کنم. میپرسد: آیا از او درخواست مالی داری؟ میگوید: نه. باز میپرسد: آیا احتیاج دیگری به او داری؟ میگوید: نه. آن فرشته میگوید: پس برای چه میخواهی او را ببینی؟ میگوید: فقط دلم برای او تنگ شده بود و میخواستم او را ببینم. خدا به فرشته میفرماید که به این مؤمن بگو: ایای زرت و علی قراک؛(234) «تو، به دیدار من آمدی؛ پس پذیرایی و اجر و ثواب تو بر عهده من است». این احادیث نمونهای از دستورات اسلام در این بارهاند. مسلمانان باید بکوشند تا با هم رابطه محبتآمیز داشته باشند، کدورتها را کنار بگذارند و به ریسمان خدا چنگ زنند و اتحاد داشته باشند.
دشمنان اسلام از واژه وحدت نیز سوء استفاده میکنند و هر وحدتی را به هر شکلی که حاصل شود، مطلوب جلوه میدهند. حتی اگر در جایی قدرت در دست نااهلان باشد، برای اینکه وحدت حاصل شود، باید همه تابع آنان شوند تا وحدت حاصل شود. در حالی که اگر چنین وحدتی مطلوب باشد چون اکثر مردم روی زمین کافر و مشرکاند، برای تحقق وحدت باید مسلمانان نیز کافر شوند! همچنین اکنون که اکثر مسلمانان در عالم اسلام غیر شیعهاند، برای وحدت، شیعیان باید از عقیده خود دست شویند؛ در حالی که چنین وحدتی به هیچ روی مطلوب نیست. وحدت بر محور حق مورد تأیید است. خدای تعالی در قرآن میفرماید:
أن أقیموا الدین و لا تتفرقوا فیه؛(235) دین خدا را بر پا دارند و هرگز تفرقه و اختلاف در دین نکنید.
بنابراین دین را باید معیار قرار داد و گرداگرد آن وحدت ایجاد کرد؛ نه اینکه با بیدینان متحد شد. وحدت با دشمنان جز هلاکت نتیجه دیگری ندارد. ممکن است دو ملاک برای وحدت مطرح شود که بازگشت هر دو به یک چیز باشد. در بخش قوانین، «احکام اسلام»؛ و در بخش اجرا، «ولی فقیه» ملاک وحدت است. برای کسانی که بخواهند واقعا دین در جامعه به دست کسی که مأذون از طرف امام زمان (عج) است، اجرا شود، این دو ملاک مهم است. حاکمیت قوانین اسلام به دست ولی فقیه، میتواند معیار وحدت باشد. اختلاف سلیقهها زیاد است و هیچگاه نیز برطرف نخواهد شد. شیوههای رفتاری مختلف است، و روشهای پیاده کردن اهداف هیچگاه واحد نخواهد بود؛ اما این دو مورد میتواند ملاک وحدت جامعه باشد. همه بخواهند احکام اسلام اجرا شود، آن هم به دست کسی که اولا، به خصوص در مسائل اجتماعی، اسلامشناستر از دیگران باشد، و ثانیا، از طرف خدای متعال و اولیای دین مأذون باشد، تا غاصب نباشد. بنابراین اگر به ولایت فقیه تمسک شد، اسلام نیز هست؛ چون ولی فقیه به غیر اسلام حکم نمیکند. پس میتوانیم بگوییم بر اساس محور ولایت فقیه، وحدت حاصل میشود. اما وحدت بر اساس معیارهای دیگری چون دموکراسی، ارزشهای غربی، و آزادی از قید و بند قوانین اسلام، به هیچوجه صحیح نیست.(236) و هیچ نفعی برای کشور و اسلام ندارد؛ بلکه وحدت بر اساس دین، که اکنون نماد و سمبل آن ولی فقیه است، مورد نظر اسلام میباشد.
از این روی، باید در انتخاب همفکران و همکاران، این اصل را در نظر داشت که آیا اینان خواهان اجرای احکام اسلاماند یا خیر؟ کسان دیگری نیز هستند که برای ترک احکام و شانه خالی کردن از قوانین شریعت مقدس اسلام، قرائت دیگری مطرح میکنند و میگویند: این فهم شماست؛ فهم خود را مطلق نکنید؛ فهمهای دیگری نیز هست. این حرفها چیزی جز «انکار دین» نیست؛ زیرا وقتی احکام جزایی اسلام ترک شد و احکام شرعی آن نیز اعتباریاتی که پایه عقلانی و واقعی ندارد، به شمار آمد، آنگاه چیزی برای دین باقی نخواهد ماند. کسانی که واقعا خواهان اجرای احکام دین و معتقد به قرآن و سنت پیامبر صلی الله علیه و اله باشند و نهضت امام خمینی رحمه الله را که تمام عمر خود را صرف اسلام ناب محمدی کرد، بر حق بدانند، باید خواهان پیاده شدن احکام اسلام باشند؛ البته نه اسلامی که تحصیل کردههای دانشگاههای هاروارد و لندن و آکسفورد ارائه میکنند تا قرائت غربیان را بر ما حاکم سازند، بلکه قرائت خدا، قرائت پیامبر صلی الله علیه و اله، قرائت امامان معصوم علیهم السلام، و قرائت همه علما در طول تاریخ هزار و چهارصد ساله. ما باید این گونه اسلام را بخواهیم؛ زیرا غیر از آن، دیگر اسلام نیست. بیش از یک اسلام وجود ندارد و هرچه غیر از آن باشد، کفر و الحاد است که اسم آن را قرائت دیگری از اسلام گذاشتهاند. هیچگاه اسلام نداشتهایم و در آینده نیز نخواهیم داشت.
در این زمینه توصیه میشود که جوانان مؤمن جلسات مذهبی را احیا کنند و محور آن را مسجد قرار دهند و بکوشند تا همه اهل محل را از کسانی که ایمان به اسلام دارند و خواهان پیاده شدن احکام آن هستند و ولی فقیه را قبول دارند، دعوت کنند؛ با همه مهربان و صمیمی باشند؛ از اشتباهات آنها چشم بپوشند؛ اشتباهات کوچک را به رخ یکدیگر نکشند؛ تا اندازهای که میتوانند به ایشان کمک کنند؛ اگر از مال دنیا نیز دستشان خالی است و نمیتوانند کمک مالی کنند، دستکم با زبان خوش آنان را یاری رسانند.
باید همان روحیهای که در ایام انقلاب، و بعد از آن، در زمان جنگ حاکم بود، و مردم از نان شب خود و فرزندانشان در راه اسلام میگذشتند احیا شود تا همبستگی بیشتری پدید آید و مسلمانان همچون پیکری واحد شوند:
و یؤثرون علی أنفسهم ولو کان بهم خصاصة؛(237) با وجود نیازمندی خود، [دیگران را] بر خود ترجیح میدهند.
بعد از تشکیل چنین هیئتها و تشکلهایی، لازم است درباره تغذیه فکری مخاطبان چاره اندیشید. البته محور اصلی در این تغذیه فکری، قرآن و کلام ائمه اطهار علیهم السلام است و برای توضیح و تفسیر آنها باید از کسانی که صحت فکر آنها، مورد تأیید شخصیتهای اسلامی است، استفاده کرد؛ از جمله کتابهای شهید مطهری که نوشتههای این شهید بزرگوار مورد تأیید امام خمینی رحمه الله بوده است. با وجود این گونه کتابها، نباید به بهانه مطالب نو، سراغ نوشتههایی رفت که مشکوکاند یا دروغ و خطا بودن آنها آشکار است؛ زیرا این گونه نیست که هر آنچه قدیمی است بد باشد و هر چه جدید است، خوب؛ زیرا قرآن نیز هزار و چهار صد سال پیش نازل شده است. بر عکس امیرالمؤمنین علیه السلام در نهجالبلاغه میفرمایند که هر مطلب تازهای در دین بدعت و ضلالت است.(238) البته تفسیرهای صحیح که مبتنی بر روش تحقیق صحیح باشد و مطالب جدیدی از کتاب و سنت عرضه کند، غیر از نوآوری در دین و تفسیر به رأی است. وظیفه همه علمای اسلام در طول تاریخ همین بوده که آیات قرآن و سنت پیامبر صلی الله علیه و اله را بر اساس روش معقول و معتبر و صحیح، توضیح دهند و تفسیر کنند. آنان هیچگاه به دلخواه خود و برای رضایت و خشنودی دشمنان اسلام کار نمیکردند.
بنابر این باید تلاش ما این باشد که کتاب و سنت و روح اسلام را بهتر بشناسیم، و بتوانیم شبهاتی را که درباره اسلام مطرح میشود، پاسخ گوییم؛ و در کنار این، با مسائل روز عالم - چه ایران و چه کشورهای دیگر - بیشتر آشنا شویم و تحلیل سیاسی داشته باشیم.
مشکل آنجاست که بیشتر مردم گمان میکنند امر به معروف و نهی از منکر همیشه یک کار فردی است و اگر بخواهیم خدمتی به دین بکنیم، حداکثر لازم است در تظاهرات شرکت کنیم و شعار بدهیم؛ در حالی که این تصوری اشتباه است، و شعار دادن، آغاز کار است. هنگامی که دهه عاشورا تمام میشود، مجالس سینهزنی و عزاداری به تدریج کم و تعطیل میشود، و ما حرارت و شور و شوقی را که در سایه نام سیدالشهدا علیه السلام پیدا کردهایم، از دست میدهیم؛ در حالی که این برنامهها باید آغازی باشد برای اینکه کار اصلی ما آغاز شود و آن را ادامه دهیم؛ نورانیتی را که در سایه عزاداری به دست آوردهایم، حفظ کنیم؛ وحدت و همدلیای را که برای ما میسر شده، تقویت کنیم؛ نه اینکه تا سال بعد، همه چیز را رها سازیم.(239) این جلسات باید ادامه یابند. اما لازم است که محور بحث در آنها یادگرفتن معارف اسلامی، پاسخ به شبهات و آشنایی با مسائل سیاسی کشور با استفاده از تحلیلهای افراد مورد اعتماد باشد. اگرچه عزادرای برای سیدالشهدا علیه السلام روحبخش این جلسات است، باید به یاد داشت که سینهزنی از شب تا به سحر نیز صحیح نیست و ما این کار به هیچ وجه مشکل ما را حل نمیکند؛ زیرا نام سیدالشهدا علیه السلام ما را گرد هم آورد تا اسلام را بهتر یاد بگیریم و با دشمنان آن بهتر مبارزه کنیم.