در تعقیب آیات گذشته، پیرامون کافران و مؤمنان، در نخستین آیه مورد بحث وضع حال این دو گروه را در ضمن مثال جالبی منعکس ساخته، می فرماید : ((آیا کسی که به رو افتاده حرکت می کند، به هدایت نزدیکتر است، یا کسی که راست قامت در صراط مستقیم گام برمی دارد و پیش می رود)) ؟ ! (اء فمن یمشی مکبا علی وجهه اءهدی اءم من یمشی سویا علی صراط مستقیم ) .
در اینجا افراد بیایمان و ظالمان لجوج مغرور، به کسی تشبیه شده اند که از جادهای ناهموار و پرپیچ و خم، می گذرد، در حالی که به رو افتاده، و با دست و پا، یا به سینه حرکت می کند، نه راه را به درستی می بیند، و نه قادر بر کنترل خویشتن است، نه از موانع با خبر است و نه سرعتی دارد ؟ کمی راه می رود و درمانده می شود .
ولی مؤمنان را به افراد راستقامتی تشبیه می کند که از جادهای هموار و صاف مستقیم با سرعت و قدرت و آگاهی تمام، به راحتی پیش می رود .
چه تشبیه جالب و دقیقی ؟ که آثار آن در زندگی این دو گروه کاملا نمایان است و با چشم خود می بینیم .
بعضی مظهر این دو گروه را پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) و ابو جهل شمرده اند، البته اینها
@@تفسیر نمونه جلد 24 صفحه 350@@@
مصداقهای روشنی برای آیه فوق است، ولی عمومیت مفهوم آیه را محدود نمی کند .
در تفسیر مکبا علی وجهه، احتمالات متعددی گفته شده :
آنچه با مفهوم لغوی آن سازگارتر است همان است که در بالا گفتیم، و آن کسی است به رو افتاده و با دست و پا و سینه به پیش می رود .
ولی بعضی دیگر گفته اند : منظور این است که ایستاده راه می رود، اما سر به زیر افکنده، و مسیر خود را به هیچوجه مشاهده نمی کند .
در حالی که بعضی دیگر معتقدند : منظور کسی است که تعادل خود را حفظ نمی کند، چند گام پیش می رود، بر زمین می خورد و برمی خیزد، و این وضع پی در پی تکرار می شود .
از بعضی از کلمات راغب در مفردات نیز چنین برمی آید که منظور کسی است که تمام توجهش به وضع خویش است، و از غیر خود غافل است، ولی معنی اول به قرینه مقابله با وضع مؤمنان که از آن تعبیر به سویا شده است، مناسبتر به نظر می رسد .
و به هر حال آیا این وضع کافر و مؤمن در آخرت است ؟ یا در هر دو جهان ؟ دلیلی بر محدود بودن معنی آیه در دست نیست، آنها هم در زندگی دنیا چنینند و هم در آخرت .
آری افراد بی ایمان چون خودخواه و خودپرست و لجوجند، و جز منافع مادی و زودگذر خویش را نمی بینند، و از آنجا که مسیر آنها مسیر هواپرستی است، به کسی می مانند که از سنگلاخی عبور می کند در حالی که بر سینه و دست و پا می خزد، اما کسانی که در پرتو ایمان از قید هوای نفس رسته اند بینشی عمیق، و مسیری صاف و روشن دارند .
@@تفسیر نمونه جلد 24 صفحه 351@@@
در آیه بعد پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) را مخاطب ساخته می افزاید : ((بگو او کسی است که شما را آفرید، و برای شما چشم و گوش و قلب قرار داد، اما کمتر سپاسگزاری می کنید)) (قل هو الذی اءنشاکم و جعل لکم السمع و الابصار و الافئدة قلیلا ما تشکرون ) .
خداوند، هم وسیله مشاهده و تجربه را در اختیار شما قرار داد (چشم ) و هم وسیله آگاهی بر نتیجه افکار دیگران (گوش ) و هم وسیله اندیشیدن در علوم عقلی (قلب ) را، خلاصه تمام ابزار لازم برای آگاهی به علوم عقلی و نقلی را در اختیار شما گذارده است، اما کمتر کسی سپاس اینهمه نعمتهای بزرگ را بجا می آورد، زیرا شکر نعمت آن است که هر نعمتی را در مسیر هدفی که به خاطر آن آفریده شده است به کار گرفته شود، آیا همه از چشم و گوش و عقل به درستی در این راه استفاده می کنند ؟ !
بار دیگر پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) را مخاطب ساخته، می فرماید : ((بگو او کسی است که شما را در زمین خلق کرد و به سوی او بازگشت می کنید و نزد او جمع می شوید)) (قل هو الذی ذراءکم فی الارض و الیه تحشرون ) .
در حقیقت آیه نخست، ((مسیر)) را مشخص می کند، و آیه دوم ((ابزار و وسائل کار)) را، و این آیه ((هدف و مقصد)) را، یعنی در راه راست و صراط مستقیم ایمان اسلام گام بردارید، و از تمام ابزار شناخت بهره گیرید، و به سوی زندگی جاویدان حرکت کنید .
قابل توجه اینکه در آیه قبل، تعبیر به ((انشاءکم )) شده، و در این آیه به ((ذراءکم ))، ممکن است تفاوت این دو تعبیر در این باشد که جمله اول اشاره
@@تفسیر نمونه جلد 24 صفحه 352@@@
به ایجاد کردن انسان از عدم است (یعنی هیچ نبودید و شما را آفرید) و جمله دوم اشاره به آفرینش انسان از ماده خاکی است، یعنی شما را از خاک آفریدیم .
سپس در همین رابطه، به گفتار منکران معاد و پاسخ آنها پرداخته، می فرماید : ((آنها از روی استهزاء می گویند : اگر راست می گوئید این وعده قیامت چه زمانی است )) ؟ ! (و یقولون متی هذا الوعد ان کنتم صادقین ) .
چرا دقیقا تاریخ آن را تعیین نمی کنید ؟ چرا تکلیف همه را از این نظر روشن نمی سازید ؟ .
در اینکه منظور از ((هذاالوعد)) چیست ! دو احتمال ذکر کرده اند : نخست وعده قیامت، دیگر وعده مجازاتهای گوناگون دنیا، مانند زلزلهها و صاعقهها و طوفانها، ولی با توجه به آیه گذشته معنی اول مناسبتر به نظر می رسد هر چند جمع میان هر دو معنی نیز ممکن است .
در آیه بعد به آنها چنین پاسخ می گوید : ((به آنها بگو علم و آگاهی این موضوع، مخصوص خدا است، و من تنها انذار کننده آشکاری هستم )) (قل انما العلم عند الله و انما انا نذیر مبین ) .
این تعبیر درست شبیه چیزی است که در آیات متعدد قرآن، از جمله آیه 187 اعراف آمده است (قل انما علمها عند ربی ) : ((بگو علم به زمان وقوع رستاخیز فقط نزد پروردگار من است )) .
و باید چنین باشد چرا که اگر تاریخ قیامت معلوم بود هرگاه فاصله
@@تفسیر نمونه جلد 24 صفحه 353@@@
زیادی داشت مردم در غفلت فرو می رفتند، و اگر فاصله کم بود حالتی شبیه به اضطرار پیدا می کردند، و در هر حال، هدفهای تربیتی ناتمام می ماند .
در آخرین آیه مورد بحث می افزاید : ((هنگامی که آن وعده الهی و عذاب را از نزدیک مشاهده کنند، صورت کافران زشت و سیاه می شود))، به گونه ای که آثار غم و اندوه از آن می بارد (فلما راءوه زلفة سیئت وجوه الذین کفروا)
((و به آنها گفته می شود : این همان چیزی است که تقاضای آن را داشتید)) ! (و قیل هذا الذی کنتم به تدعون ) .
((تدعون )) از ماده ((دعاء)) است، یعنی پیوسته دعا و تقاضا می کردید قیامت واقع شود، اکنون واقع شده است، و راه فراری از آن نیست . ** تدعون از باب افتعال و از ماده دعاء به معنی تقاضا و یا از ماده دعوا به معنی تقاضا و یا انکار چیزی است . ***
این مضمون در حقیقت شبیه همان است که در آیه 14 ذاریات خطاب به کفار آمده است که روز قیامت به آنها گفته می شود : (هذا الذی کنتم به تستعجلون ) : ((این همان چیزی است که برای آن عجله داشتید)) و به هر حال ناظر به عذاب قیامت است همانگونه که اکثر مفسران گفته اند، و دلیلی می شود بر اینکه : جمله ((متی هذاالوعد)) نیز اشاره به وعده قیامت است .
حاکم ابو القاسم حسکانی می گوید : هنگامی که کافران مقامات علی (علیه السلام ) را نزد خداوند مشاهده کردند، صورتهای آنها (از شدت خشم و غضب ) سیاه شد . ** مجمع البیان جلد 10 صفحه 330 . ***
در حدیثی از امام باقر (علیه السلام ) نیز همین معنی نقل شده که این آیه درباره
@@تفسیر نمونه جلد 24 صفحه 354@@@
امیر مؤمنان علی (علیه السلام ) و یارانش نازل گردیده است . ** نور الثقلین جلد 5 صفحه 385 . ***
البته این تفسیر که از طرق شیعه و اهل سنت، نقل شده از قبیل نوعی تطبیق است، و گرنه مورد آیه، مربوط به رستاخیز و قیامت است و این قبیل تطبیقها در لسان روایات کم نیست .
@@تفسیر نمونه جلد 24 صفحه 355@@@