واژه ((محکم )) در اصل از ((احکام )) به معنی ممنوع ساختن، گرفته شده است و به همین دلیل به موجودات پایدار و استوار، محکم می گویند، زیرا عوامل انحرافی را می زدایند و نیز سخنان روشن و قاطع که هرگونه احتمال خلاف را از
@@تفسیر نمونه جلد 2 صفحه 433@@@
خود دور می سازد محکم می گویند (راغب در مفردات می گوید: حکم (و حکمه ) در اصل به معنی منع است ) و دانش را از این جهت حکمت می گویند که انسان را از بدیها باز می دارد.
بنابراین مراد از ((آیات محکمات ))آیاتی است که مفهوم آن به قدری روشن است که جای گفتگو و بحث در آن نیست، آیاتی همچون قل هو الله احد**سوره اخلاص آیه 1 *** ((بگو او است خدای یگانه ))، لیس کمثله شیء**سوره شوری آیه 11*** ((هیچ چیز همانند او نیست ))، الله خالق کل شیء**سوره زمر آیه 26*** ((خداوند آفریننده و آفریدگار همه چیز است ))، للذکر مثل حظ الانثیین**سوره نساء آیه 11*** ((سهم ارث پسر معادل سهم دو دختر است )) و هزاران آیه مانند آنها درباره عقاید و احکام و مواعظ و تواریخ، همه از محکمات می باشند.
این آیات (محکمات ) در قرآن ((ام الکتاب )) نامیده شده، یعنی اصل و مرجع و مفسر و توضیح دهنده آیات دیگر است .
واژه ((متشابه )) در اصل به معنی چیزی است که قسمتهای مختلف آن، شبیه یکدیگر باشد، به همین جهت به جمله ها و کلماتی که معنی آنها پیچیده است و گاهی احتمالات مختلف درباره آن داده می شود، ((متشابه )) می گویند، و منظور از متشابهات قرآن همین است، یعنی آیاتی که معانی آن در بدو نظر پیچیده است، و در آغاز، احتمالات متعددی در آن می رود، اگر چه با توجه به آیات محکم، تفسیر آنها روشن است .
گرچه درباره محکم و متشابه، مفسران احتمالات زیادی داده اند**مرحوم (طبرسی) در (مجمع البیان) پنج تفسیر برای آن ذکر کرده و (فخر رازی) چهار قول و مرحوم (علامه) در (المیزان) شانزده قول و بالاخره در (البحر المحیط) حدود بیست قول در تفسیر آن آمده است*** ولی آنچه
@@تفسیر نمونه جلد 2 صفحه 434@@@
ما در بالا گفتیم هم با معنی اصلی این دو واژه کاملا مناسب است، و هم با شاءن نزول آیه، و هم با روایاتی که در تفسیر آیه وارد شده، و هم با خود آیه مورد بحث، سازگارتر می باشد.
زیرا در ذیل آیه فوق می خوانیم که افراد مغرض، همیشه آیات متشابه را دستاویز خود قرار می دهند، بدیهی است آنها از آیاتی سوء استفاده می کنند که در بدو نظر تاب تفسیرهای متعددی دارد و این خود می رساند که ((متشابه )) به آن معنی است که در بالا گفته شد.
برای نمونه آیات متشابه، قسمتی از آیات مربوط به صفات خدا و چگونگی معاد را می توان ذکر کرد، مانند ((ید الله فوق ایدیهم )) ((دست خدا بالای دستهای آنها است ))**سوره فتح آیه 10*** که درباره قدرت خداوند می باشد ((و الله سمیع علیم ))((خداوند شنوا و دانا است ))**سوره بقره آیه 224*** که اشاره به علم خدا است و مانند ((و نضع الموازین القسط لیوم القیمة ))((ترازوهای عدالت را در روز رستاخیز قرامی دهیم ))**سوره انبیاء آیه 47*** که درباره وسیله سنجش اعمال سخن می گوید:
بدیهی است نه خداوند دست (به معنی عضو مخصوص ) دارد و نه گوش (به همین معنی ) و نه ترازوی سنجش اعمال، شبیه ترازوهای ماست، بلکه اینها اشاره به مفاهیم کلی قدرت و علم و وسیله سنجش می باشد.
این نکته نیز لازم به یادآوری است که محکم و متشابه، به معنی دیگری نیز در قرآن آمده است، در اول سوره هود می خوانیم ((کتاب احکمت آیاته )) در این آیه تمام آیات قرآن، ((محکم )) قلمداد شده است، و منظور از آن ارتباط و به هم پیوستگی آیات قرآن است . و در آیه 23 سوره ((زمر)) می خوانیم ((کتابا متشابها... یعنی کتابی که تمام آیات آن، متشابه است، ((متشابه )) در اینجا یعنی همانند یکدیگر
@@تفسیر نمونه جلد 2 صفحه 435@@@
از نظر درستی و صحت و حقانیت .
از آنچه درباره محکم و متشابه گفتیم معلوم شد که یک انسان واقع بین و حقیقتجو برای فهم کلمات پروردگار، راهی جز این ندارد که همه آیات را در کنار هم بچیند و از آنها حقیقت را دریابد، و اگر در ظواهر پاره ای از آیات، در ابتدای نظر، ابهام و پیچیدگی بیابد، با توجه به آیات دیگر، آن ابهام و پیچیدگی را برطرف سازد و به کنه آن برسد.
در حقیقت، ((آیات محکم )) از یک نظر همچون شاهراههای بزرگ و ((آیات متشابه )) همانند جاده های فرعی هستند، روشن است که اگر انسان در جاده های فرعی، احیانا سرگردان شود، سعی می کند خود را به نخستین شاهراه برساند و از آنجا مسیر خود را اصلاح کرده و راه را پیدا کند.
تعبیر از محکمات به ((ام الکتاب )) نیز مؤید همین حقیقت است، زیرا واژه ((ام )) در لغت به معنی اصل و اساس هر چیزی است و اگر ((مادر)) را ((ام )) می گویند به خاطر این است که ریشه خانواده و پناهگاه فرزندان در حوادث و مشکلات می باشد و به این ترتیب، محکمات، اساس و ریشه و مادر آیات دیگر محسوب می گردد.