در نخستین آیه، اشاره سربسته ای، به بعضی از منافقان کرده، می فرماید: و بعضی از مردم چنین هستند که گفتار او در زندگی دنیا مایه اعجاب تو می شود (ولی در باطن چنین نیست ) و خداوند بر آنچه در قلب اوست گواه می باشد، و او سرسختترین دشمنان است (و من الناس من یعجبک قوله فی الحیوة الدنیا و یشهد الله علی ما فی قلبه و هو الد الخصام ).
((الد)) به معنی کسی است که دشمنی شدید دارد، و اصل آن از لدید گرفته شده که به دو طرف گردن گفته می شود، و کنایه از کسی است که از هر طرف روی آورد، بر دشمنی غلبه می کند، و ((خصام )) معنی مصدری دارد و به معنی خصومت
@@تفسیر نمونه جلد 2 صفحه 74@@@
و دشمنی است .
سپس می افزاید: ((نشانه دشمنی باطنی او این است که وقتی روی بر می گرداند و از نزد تو خارج می شود، کوشش می کند که در زمین فساد به راه بیندازد، و زراعت و چهارپایان را نابود کند (با اینکه می داند) خدا فساد را دوست ندارد)) (و اذا تولی سعی فی الارض لیفسد فیها و یهلک الحرث و النسل و الله لا یحب الفساد).
آری این گونه خداوند پرده از روی کار آنها بر می دارد و درون قلبشان را برای پیامبرش آشکار می سازد، زیرا اگر اینها در اظهار دوستی و محبت، به پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم ) و پیروان او صادق بودند هرگز دست به فساد و تخریب نمی زدند، و به زراعتها و دامها، بیرحمانه هجوم نمی آوردند، ظاهر آنان دوستی خالصانه است، اما در باطن، بی رحمترین، و سرسختترین دشمنانند.
بسیاری از مفسران، احتمال داده اند که مقصود از جمله ((اذا تولی )) همان مساله قبول ولایت و حکومت است، یعنی منافقان هنگامی که به مرحله ای از حکومت و سلطه برسند، دست به فساد و خرابی زده و ظلم و ستم را در میان بندگان خدا به راه می اندازند و به خاطر ظلم و ستم آنها آبادیها رو به ویرانی می گذارد، دامها هلاک می شوند، و جان و مال مردم بر باد می رود.**تفسیر المیزان جلد 2 صفحه 96 در تفسیر مجمع البیان و ابوالفتوح رازی و تفسیر کبیر ذیل آیه مورد بحث نیز به این معنی اشاره شده است ولی این قول با شان نزول آیات سازگار نیست هرچند مفهوم آیه وسیع و گسترده است***
((حرث )) به معنی زراعت، و ((نسل )) به معنی اولاد است، و بر اولاد انسان و غیر انسان اطلاق می شود، بنابراین هلاک کردن حرث و نسل به معنی از میان بردن هر گونه موجود زنده است، اعم از موجودات زنده نباتی، یا حیوانی و انسانی .
@@تفسیر نمونه جلد 2 صفحه 75@@@
در معنی حرث و نسل، تفسیرهای دیگری نیز ذکر شده از جمله اینکه : منظور از ((حرث )) زنانند، به قرینه آیه شریفه (نسائکم حرث لکم ).**سوره بقره آیه 223***
و منظور از ((نسل ))، اولاد است، یا اینکه منظور از حرث در اینجا، دین و آیین است، و نسل مردم (این تفسیر مطابق حدیثی است از امام صادق (علیه السلام ) که در تفسیر مجمع البیان نقل شده است ).**مجمع البیان جلد اول صفحه 300***
به هر حال تعبیر به ((یهلک الحرث و النسل ))، کلام بسیار مختصر و جامعی است که تولید فساد را در سطح جامعه در زمینه اموال و انسانها، شامل می شود.
در آیه بعد می افزاید: هنگامی که او را از این عمل زشت نهی کنند ((و به او گفته شود از خدا بترس (آتش لجاجت در درونش شعله ور می گردد) و لجاج و تعصب، او را به گناه می کشاند)) (و اذا قیل له اتق الله اخذته العزة بالاثم ).**(عزت) در اصل نقطه مقابل (ذلت) است ولی در اینجا به معنی غرور و (نخوت) می باشد (روح المعانی جلد2 صفحه 96) ولی (راغب) در (مفردات) این واژه را به معنی قدرت شکست ناپذیر تفسیر کرده و می گوید: گاهی مجازا به معنی غرور و نخوت نکوهید آمده است مانند آیه مورد بحث***
او نه به اندرز ناصحان، گوش فرا می دهد، و نه به هشدارهای الهی بلکه پیوسته با غرور و نخوت مخصوص به خود، بر خلافکاریهایش می افزاید، چنین کسی را جز آتش دوزخ رام نمی کند، و لذا در پایان آیه می فرماید: ((آتش دوزخ برای آنها کافی است و چه بد جایگاهی است )) (فحسبه جهنم و لبئس المهاد).
در حقیقت این یکی از صفات زشت و ناپسند منافقان است که بر اثر تعصب و لجاجت خشک و خشونت آمیز در برابر هیچ حقیقتی تسلیم نمی شوند، و همین تعصب و غرور آنها را به بدترین گناهان می کشاند، بدیهی است این چوبهای کج، جز با آتش دوزخ راست نمی شوند!
@@تفسیر نمونه جلد 2 صفحه 76@@@
به گفته بعضی از مفسران، خداوند این گونه اشخاص را به پنج وصف در آیات فوق توصیف کرده نخست اینکه : سخنانی فریبنده دارند، دیگر اینکه درون قلب آنها آلوده و تاریک است، سوم اینکه سرسختترین دشمناناند، چهارم اینکه به هنگامی که زمینه ای پیش آید، نه بر انسانها رحم می کنند و نه بر حیوان و زراعت، پنجم اینکه بر اثر غرور و نخوت، اندرز هیچ ناصحی را پذیرا نیستند.
@@تفسیر نمونه جلد 2 صفحه 77@@@