دقیقا روشن نیست که آیات مربوط به حج در قرآن مجید در چه تاریخی نازل
@@تفسیر نمونه جلد 2 صفحه 42@@@
شده است ولی به اعتقاد بعضی از مفسران بزرگ در حجة الوداع نازل گشته**المیزان جلد 2 صفحه 75 (ذیل آیه مورد بحث)*** در حالی که بعضی گفته اند که جمله فان احصرتم فما استیسر من الهدی ناظر به جریان حدیبیه است که در سال ششم هجرت واقع شد و مسلمانان از زیارت خانه خدا ممنوع شدند**تفسیر فی ظلال القران جلد 1 صفحه 277***
در این آیه، احکام زیادی بیان شده است :
1 - در ابتدا، یک دستور کلی برای انجام فریضه حج و عمره به طور کامل و برای اطاعت فرمان خدا داده، می فرماید: حج و عمره را برای خدا به اتمام برسانید (و اتموا الحج و العمرة لله ).
در واقع قبل از هر چیز به سراغ انگیزههای این دو عبادت رفته و توصیه می کند که جز انگیزه الهی و قصد تقرب به ذات پاک او، چیز دیگری در کار نباید باشد، و عمل نیز به مقتضای و اتموا از هر نظر کامل و جامع باشد.
2 - سپس به سراغ کسانی می رود که بعد از بستن احرام به خاطر وجود مانعی، مانند بیماری شدید و ترس از دشمن، موفق به انجام اعمال حج عمره نباشند، می فرماید: اگر محصور شدید (و موانعی به شما اجازه نداد که پس از احرام بستن وارد مکه شوید) آنچه از قربانی فراهم شود ذبح کنید و از احرام خارج شوید (فان احصرتم فما استیسر من الهدی ).**در ترکیب آیه دو احتمال داده شده است نخست اینکه (ما) در ما استیسر مبتدا است و خبر ان (علیکم) محذوف است و در تقدیر چنین است : فعلیکم ما استیسر من الهدی احتمال دیگر اینکه (ما) مفعول برا فعل مقدری است و در تقدیر چنین است فاهدوا ما استیسر من الهدی***
به هر حال افرادی که گرفتار می شوند، و توانایی انجام مراسم حج و عمره را پیدا نمی کنند، می توانند با استفاده از این مساله، از احرام خارج شده و به حال
@@تفسیر نمونه جلد 2 صفحه 43@@@
عادی باز گردند.
می دانیم قربانی ممکن است شتر یا گاو یا گوسفند باشد، که آسانترین آنها گوسفند است، و لذا جمله فما استیسر من الهدی را غالبا اشاره به گوسفند دانسته اند.
3 - سپس به دستور دیگری اشاره کرده، می فرماید: سرهای خود را نتراشید تا قربانی به محلش برسد و در قربانگاه ذبح شود (و لا تحلقوا رؤسکم حتی یبلغ الهدی محله ).
آیا این دستور مربوط به افرادی است که محصور و ممنوع از انجام مراسم حج می شوند، و در واقع دستوری است برای تکمیل دستور سابق، و یا همه حاجیان را می گوید، بعضی از مفسران، معنی اول را بر گزیده اند و گفته اند، منظور از محل هدی (محل قربانی ) حرم است و گاه گفته اند، منظور همان جا است که مانع و مزاحم، حاصل می شود و به فعل پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) در داستان حدیبیه که محلی است بیرون حرم مکه، استدلال کرده اند که حضرت بعد از ممانعت مشرکان، قربانی خود را در همان جا ذبح کرد و به اصحاب و یارانش نیز دستور داد چنین کنند.
مفسر عالیقدر مرحوم طبرسی می گوید: به اعتقاد علمای ما، محصور اگر به خاطر بیماری بوده باشد، قربانی او را در حرم باید ذبح کنند و اگر به خاطر جلوگیری از دشمن باشد در همان جا که جلوگیری شده است ذبح می کنند.
ولی بعضی دیگر از مفسران، این جمله را ناظر به تمام حجاج می دانند و می گویند هیچ کس حق ندارد، تقصیر کند (سر بتراشد و از احرام خارج گردد) مگر اینکه قربانی را در محلش ذبح کند (قربانی حج در منی و قربانی عمره در مکه ).
به هر حال منظور از رسیدن قربانی به محلش، آن است که به آن محل برسد و ذبح شود، و این تعبیر کنایه ای از ذبح است .
با توجه به عمومیت تعبیری که در آیه وارد شده است تفسیر دوم مناسبتر به
@@تفسیر نمونه جلد 2 صفحه 44@@@
نظر می رسد که هم شامل محصور است و هم غیر محصور.
4 - سپس می فرماید: اگر کسی از شما بیمار بود و یا ناراحتی در سر داشت (و به هر حال ناچار بود سر خود را قبل از آن موقع بتراشد) باید فدیه (کفارهای ) از قبیل روزه یا صدقه یا گوسفندی بدهد (فمن کان منکم مریضا او به اذی من رأ سه ففدیة من صیام او صدقة او نسک ).
نسک در اصل جمع نسیکه به معنی حیوان ذبح شده است، این واژه به معنی عبادت نیز آمده است .**مجمع البیان جلد 1 صفحه 290***
لذا راغب در مفردات، بعد از آنکه نسک را به عبادت تفسیر می کند، می گوید: این واژه در مورد اعمال حج به کار می رود، و نسیکه به معنی ذبیحه است .
بعضی از مفسران نیز آن را در اصل به معنی شمشهای نقره می دانند و اینکه به عبادت نسک گفته شده به خاطر آن است که انسان را خالص و پاک و پاکیزه می کند.**تفسیر الکبیر جلد 5 صفحه 152***
به هر حال ظاهر آیه این است که چنین شخصی مخیر در میان این سه (روزه، و صدقه و ذبح گوسفند) می باشد.
در روایات اهل بیت (علیهما لسلام ) آمده است که، روزه در این مورد باید سه روز بوده باشد، و صدقه به شش مسکین، و در روایتی به ده مسکین، و نسک یک گوسفند است .**مجمع البیان جلد 1 صفحه 291 (شبیه همین معنی درباره روزه و اطعام مسکین در تفسیر قرطبی از پیامبر اکرم(ص) ذیل آیه آمده است***
5 - سپس می افزاید: و هنگامی که (از بیماری و دشمن ) در امان بودید، کسانی که
@@تفسیر نمونه جلد 2 صفحه 45@@@
عمره را تمام کرده و حج را آغاز می کنند، آنچه میسر است از قربانی (ذبح کنند) (فاذا امنتم فمن تمتع بالعمرة الی الحج فما استیسر من الهدی ).
اشاره به اینکه در حج تمتع که عمره قبلا انجام می گیرد، و بعد حج بجا آورده می شود، قربانی کردن لازم است، و فرق نمی کند که این قربانی شتر باشد یا گاو و یا گوسفند، و بدون آن از احرام خارج نمی شود.
درباره اصل هدی به گفته مرحوم طبرسی دو قول وجود دارد، اول اینکه از هدیه گرفته شده است، و چون قربانی در واقع هدیه ای به سوی بیت الله است، این واژه بر آن اطلاق شده است . دیگر اینکه از ماده هدایت گرفته شده است زیرا حیوان قربانی را همراه می بردند، و به سوی خانه خدا و قربانگاه هدایت می کردند.
ولی ظاهر کلام راغب در مفردات این است که فقط از هدیه گرفته شده و می گوید: هدی جمع است و مفرد آن هدیه است .
در معجم مقاییس اللغه نیز دو ریشه برای این لغت ذکر شده، هدایت و هدیه، اما بعید نیست هر دو به هدایت باز گردد. زیرا هدیه چیزی است که به سوی شخصی که به او هدیه می شود هدایت می گردد. (دقت کنید).
6 - سپس به بیان حکم کسانی می پردازد که در حال حج تمتع قادر به قربانی نیستند، می فرماید: کسی که (قربانی ) ندارد، باید سه روز در ایام حج، و هفت روز به هنگام بازگشت، روزه بدارد، این ده روز کامل است (فمن لم یجد فصیام ثلاثة ایام فی الحج و سبعة اذا رجعتم تلک عشرة کاملة ).
بنابراین اگر قربانی پیدا نشود، یا وضع مالی انسان اجازه ندهد، جبران آن ده روز روزه است، که سه روز آن (روز هفتم و هشتم و نهم ذی الحجه ) در ایام حج واقع می شود، و این از روزههایی است که انجام آن در سفر مانعی ندارد، و هفت روز دیگر را بعد از بازگشت به وطن انجام می دهد.
با اینکه معلوم است سه روز به اضافه هفت روز مجموعا ده روز می شود در
@@تفسیر نمونه جلد 2 صفحه 46@@@
عین حال، قرآن می گوید: این ده روز کامل است .
بعضی از مفسران در تفسیر این جمله گفته اند این به خاطر آن است که و او گر چه معمولا برای جمع است نه برای تخییر، چون گاه در معنی تخییر نیز استعمال می شود، در اینجا خداوند برای رفع هر گونه ابهام، جمله تلک عشرة کاملة را فرموده است .
این احتمال نیز وجود دارد که تعبیر به کاملة اشاره به این است که روزه ده روز می تواند به طور کامل جانشین قربانی شود، و زوار خانه خدا نباید از این بابت نگران باشند، زیرا تمام ثوابهائی که برای صاحبان قربانی از سوی خدا داده می شود، به آنها داده خواهد شد.
بعضی نیز گفته اند: این تعبیر اشاره به نکته لطیفی در مورد عدد ده می باشد زیرا از یک نظر عدد ده کاملترین اعداد است، چون هنگامی که اعداد را از یک شروع می کنیم تا ده سیر صعودی خود را تکمیل می کند، و اعداد بعد از آن، تکرار و ترکیبی است از ده و عددهای دیگر مانند یازده و دوازده، عرب به عدد بیست، عشرین می گوید (یعنی دو عدد ده ) و به سی ثلاثین (سه عدد ده ) و همچنین ..**(عشرون) (عشرین) گرچه به صورت جمع است ولی چمع گاهی به دو به بالا اطلاق می شود ***
7 - بعد به بیان حکم دیگری پرداخته، می گوید: این برنامه حج تمتع برای کسی است که خانواده او نزد مسجد الحرام نباشد (ذلک لمن لم یکن اهله حاضری المسجد الحرام ).
بنابراین کسانی که اهل مکه یا اطراف آن باشند، حج تمتع ندارند، بلکه حج تمتع مخصوص افراد دور از این منطقه است، و مشهور و معروف در میان فقهاء این است که هر کس 48 میل از مکه دورتر باشد، وظیفه او حج تمتع است، و آنها که در فاصله کمتری قرار دارند، وظیفه آنها حج قران یا افراد است، که عمره آن بعد از
@@تفسیر نمونه جلد 2 صفحه 47@@@
مراسم حج بجا آورده می شود (شرح این موضوع و مدارک آن در کتب فقهی آمده است )
بعد از بیان این احکام هفتگانه در پایان آیه دستور به تقوا می دهد و می فرماید: از خدا به پرهیزید و تقوا پیشه کنید و بدانید خداوند عقاب و کیفرش شدید است (و اتقوا الله و اعلموا ان الله شدید العقاب ).
این تاکید شاید به این جهت است که مسلمانان در هیچ یک از جزئیات این عبادت مهم اسلامی کوتاهی نکنند چرا که کوتاهی در آن گاهی سبب فساد حج و از بین رفتن برکات مهم آن می شود.