به تناسب اشاره ای که در آیات گذشته به مسأله شرک شده، در نخستین آیه مورد بحث به نتیجه کار مشرکان و انتهای مسیرشان پرداخته می گوید: ((کسانی که غیر خدا را ولی خود برگزیدند خداوند حساب اعمال آنها را نگهمیدارد، و از نیاتشان آگاه است )) (و الذین اتخذوا من دونه اولیاء الله حفیظ علیهم ).
تا به موقع حساب آنها را برسد و کیفر لازم را به آنها بدهد.
سپس روی سخن را به پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) کرده، می گوید: ((تو مامور نیستی که آنها را مجبور به قبول حق سازی )) (و ما انت علیهم بوکیل ).
وظیفه تو تنها ابلاغ رسالت، و رسانیدن پیام خدا به همه بندگان است شبیه این جمله در قرآن فراوان است: لست علیهم بمصیطر: ((تو سیطره و غلبه بر آنها نداری )) (غاشیه - 22 ).
ما انت علیهم بجبار: ((تو موظف به اجبار آنها نیستی )) (ق - 45 ).
و ما جعلناک علیهم حفیظا: ((تو مسئول اعمال آنها نیستی و برای اجبار آنان مبعوث نشده ای )) (انعام - 107 ).
ما علی الرسول الا البلاغ: ((رسول وظیفه ای جز ابلاغ رسالت ندارد )) (مائده - 99 ).
و بیانگر این واقعیت است که خداوند می خواهد بندگان آزاد باشند و راه او را با اراده و اختیار خود بپویند، چرا که ارزش واقعی ایمان و عمل صالح در همین است، و ایمان و عمل اجباری ارزش معنوی ندارد.
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 356@@@
بار دیگر به مسأله وحی باز می گردد، و اگر در آیات قبل از اصل وحی سخن در میان بود در اینجا سخن از هدف نهائی وحی است، می فرماید: ((اینگونه قرآنی عربی فصیح و گویا بر تو وحی کردیم تا ام القری (مکه ) و کسانی را که در اطراف آن هستند انذار کنی )) (و کذلک اوحینا الیک قرانا عربیا لتنذر ام القری و من حولها ).
((و آنها را از روزی که همه خلایق در آن روز جمع می شوند و شک و تردیدی در آن نیست بترسانی )) (و تنذر یوم الجمع لا ریب فیه ).
از آن روز که مردم به دو گروه تقسیم می شوند گروهی ((در بهشتند، و گروهی در آتش سوزان دوزخ )) (فریق فی الجنة و فریق فی السعیر ).
تعبیر ((کذلک )) ممکن است اشاره به این معنی باشد که همانگونه که بر انبیای پیشین به زبان خودشان وحی فرستادیم بر تو نیز به زبان خودت قرآنی عربی وحی کردیم (بنابراین ((کذلک )) اشاره به جمله ((و الی الذین من قبلک )) می باشد ).
و نیز می تواند اشاره به جمله بعد باشد، یعنی وحی ما بر تو اینگونه است: به صورت قرآنی عربی با هدف انذار.
درست است که از ذیل آیه یعنی جمله ((فریق فی الجنة و فریق فی السعیر )) استفاده می شود که وظیفه پیامبر هم انذار است و هم بشارت، ولی از آنجا که تأثیر ((انذار )) در نفوس مخصوصا در افراد نادان و لجوج عمیقتر است، در آیه، دو بار فقط روی ((انذار )) تکیه شده، با این تفاوت که در مرحله اول سخن از انذار شوندگان است، و در مرحله دوم سخن از چیزی است که باید از آن بترسند یعنی دادگاه قیامت.
روزی که به خاطر اجتماع عموم انسانها رسوائیش بسیار دردناک و شدید
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 357@@@
است.**توجه داشته باشید (انذار ) به دو مفعول متعدی می شود که در آیه مورد بحث در جمله اول مفعول اول آن ذکر شده، و در جمله دوم مفعول دوم. البته گاه مفعول دوم آن همراه (با ) می باشد و می گویند انذره بذلک.***
در اینجا سؤالی مطرح است و آن اینکه آیا از جمله ((لتنذر ام القری و من حولها )) استفاده نمی شود که هدف از نزول قرآن انذار مردم مکه و اطراف آن است؟ آیا این تعبیر با جهانی بودن اسلام تضاد ندارد؟!
پاسخ این سؤال با توجه به یک نکته روشن می شود، و آن اینکه: کلمه ((ام القری )) که یکی از نامهای مکه است از دو واژه ترکیب یافته ((ام )) که در اصل به معنی اساس و ابتدا و آغاز هر چیزی است، و مادر را هم به همین جهت ((ام )) می گویند که اساس و اصل فرزندان است.
و ((قری )) که جمع ((قریه )) به معنی هرگونه آبادی و شهر است، اعم از شهرهای بزرگ و کوچک یا روستاها، و شواهد زیادی نیز در قرآن بر این معنی وجود دارد.
اکنون ببینیم چرا ((مکه )) را ((ام القری )) نامیده اند؟ (مادر و اصل همه آبادیها ).
روایات اسلامی تصریح می کند که همه زمین نخست زیر آب غرق بود و خشکیها تدریجا سر از آب بیرون آوردند (علم امروز نیز این معنی را پذیرفته است ).
این روایات می گوید: نخستین نقطه ای که از زیر آب سر برآورد کعبه بود، و سپس خشکیهای زمین از کنار آن گسترش یافت که از آن به عنوان دحو الارض (گسترش زمین ) یاد شده است.
با توجه به این تاریخچه روشن می شود که ((مکه )) اصل و اساس و آغاز همه
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 358@@@
آبادیهای روی زمین است، بنابراین هر گاه گفته شود ((ام القری و من حولها )) پیداست که تمام مردم روی زمین را شامل می شود.**این تعبیر در سوره انعام آیه 92، نیز آمده است، و ما توضیح بیشتر را در این زمینه در جلد پنجم صفحه 44 داده ایم.***
از این گذشته می دانیم اسلام تدریجا گسترش یافت:
پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) نخست مامور بود بستگان نزدیک خود را انذار کند، چنانکه در آیه 214 سوره شعرا می خوانیم: و انذر عشیرتک الاقربین، تا هستهبندی اسلام محکم شود، و آماده گسترش گردد.
سپس در مرحله دوم پیامبر مامور شد ملت عرب را تبلیغ و انذار کند، چنانکه در آیه 3 سوره فصلت آمده: ((قرآنا عربیا لقوم یعلمون )) این قرآنی است عربی برای قومی که می فهمند و درک می کنند.**آنچه در بالا گفته شد در صورتی است که (عربی ) را به معنی زبان عربی بدانیم، اما اگر به معنی فصیح تفسیر شود، آیه مفهوم دیگری خواهد داشت.***
و در آیه 44 سوره زخرف نیز آمده است: و انه لذکر لک و لقومک: ((این قرآن مایه تذکر تو و قوم تو است )).
هنگامی که پایه های اسلام در میان این قوم قوی و مستحکم شد پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) ماموریت گسترده تری یافت، و مامور انذار جهانیان شد، چنانکه در آیه اول سوره فرقان می خوانیم: تبارک الذی نزل الفرقان علی عبده لیکون للعالمین نذیرا: جاوید و پر برکت است خداوندی که قرآن را بر بنده اش نازل کرد تا همه جهانیان را انذار کند (و آیات فراوان دیگر ).
و به خاطر همین ماموریت بود که پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) نامه به سران بزرگ جهان آن روز در خارج از جزیره عربستان نوشت، و کسراها و قیصرها و نجاشیها را به اسلام دعوت کرد.
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 359@@@
و نیز بر اساس همین خط و برنامه بود که پیروانش برای تبلیغ اسلام بعد از او به همه جهان گام نهادند، و تعالیم اسلام را در دنیا منتشر ساختند.
در اینکه چرا روز قیامت ((یوم الجمع )) نامیده شده، تفسیرهای متعددی وجود دارد:
گاه گفته اند به خاطر آن است که میان ارواح و اجساد جمع می شود.
گاه گفته اند از این نظر است که بین انسان و عملش جمع خواهد شد.
و یا از این نظر که میان ظالم و مظلوم اجتماع حاصل می شود.
ولی ظاهر این است که منظور اجتماع همه خلایق در آن روز بزرگ است از اولین و آخرین، همانگونه که در آیه 50 سوره واقعه آمده است: قل ان الاولین و الاخرین لمجموعون الی میقات یوم معلوم: ((بگو اولین و آخرین همگی در موعد روز معینی جمع می شوند )).
و از آنجا که جمله ((فریق فی الجنة و فریق فی السعیر )) بیانگر تقسیم مردم به دو گروه بود، در آیه بعد می افزاید: ((اگر خدا می خواست همه آنها را امت واحدی قرار می داد،و به حکم اجبار هدایت می کرد و مؤمن می ساخت )). (و لو شاء الله لجعلهم امة واحدة ).
اما ایمان اجباری چه ارزشی دارد؟ و چگونه می تواند معیار کمال انسانی گردد؟ تکامل واقعی آن است که انسان با اراده خویش، و در نهایت اختیار و آزادی طی کند.
آیات قرآن پر است از دلائل اختیار و آزادی اراده انسان، اصولا امتیاز انسان از جانداران دیگر همین مسأله است، و اگر آزادی انسان از او گرفته شود در حقیقت انسانیت او از او گرفته شده است!
این بزرگترین امتیازی است که خداوند به او داده، و راه تکامل را به
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 360@@@
صورت نامحدود به روی او گشوده است، این سنت غیر قابل تغییر الهی است.
و عجیب است که گروهی بیخبر هنوز طرفدار مکتب جبرند، و در عین حال دم از مکتب انبیا می زنند، در حالی که قبول جبر مساوی است با نفی تمام محتوای مکتب انبیا، نه تکلیف مفهومی خواهد داشت، نه سؤال و جواب، نه اندرز و نصیحت، و به طریق اولی نه ثواب و عقاب!
نه انسان هرگز در کار خود تردید می کند و نه پشیمانی مفهومی خواهد داشت، و نه اصلاح اشتباهات گذشته.
سپس به مساله مهم دیگری در این رابطه میپردازد و توصیف گروهی را که اهل بهشت و سعادتند در برابر گروهی که به دوزخ فرستاده می شوند با این عبارت بیان می کند: ((ولی خداوند هر که را بخواهد در رحمت خود وارد می کند، و برای ظالمان ولی و یاوری نیست )) (و لکن یدخل من یشاء فی رحمته و الظالمون ما لهم من ولی و لا نصیر ).
با توجه به اینکه گروه دوزخی را با وصف ((ظلم )) مشخص می کند روشن می شود که منظور از ((من یشاء )) (هر کس را بخواهد ) در جمله اول گروهی است که ظالم نیستند.
به این ترتیب ((عادلان )) بهشتی اند، و غرق در رحمت خدا، و ظالمان دوزخیند.
اما باید توجه داشت که ((ظالم )) در اینجا، و در بسیاری دیگر از آیات قرآن، معنی وسیع و گسترده ای دارد، و تنها شامل کسانی نمی شود که به دیگران ستم کرده اند،بلکه کسانی که بر خود ستم کرده، یا آنها که در عقیده منحرفند، نیز ظالمند، و چه ظلمی برتر از شرک و کفر است؟ لقمان به فرزندش می گوید: یا بنی لا تشرک بالله ان الشرک لظلم عظیم: ((فرزندم چیزی را شریک خدا قرار مده که شرک ظلم عظیم است )) (لقمان - 13 ).
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 361@@@
در آیه دیگر می خوانیم: الا لعنة الله علی الظالمین الذین یصدون عن سبیل الله و یبغونها عوجا و هم بالاخرة کافرون: ((آگاه باشید لعنت خدا بر ظالمان است، همانها که مردم را از راه حق باز می دارند، و آن را دگرگون می سازند، و به آخرت ایمان ندارند.
در مورد فرق میان ((ولی )) و ((نصیر )) بعضی گفته اند ((ولی )) کسی است که بدون درخواست به انسان کمک کند، اما ((نصیر )) مفهومی اعم دارد.**طبرسی در (مجمع البیان ) جلد 8 صفحه 279 (ذیل آیه 22 عنکبوت ).***
این احتمال نیز وجود دارد که ((ولی )) اشاره به سرپرستی است که به حکم ولایت و بدون درخواست، حمایت و کمک می کند، و نصیر فریادرسی است که بعد از تقاضای کمک به یاری انسان می شتابد.
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 362@@@