در روایات اسلامی آمده است که رسول خدا (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) پیوسته بتهای مشرکان را مذمت می کرد، و قرآن را بر آنها می خواند تا به راه توحید بازگردند، اما آنها می گفتند: این شعر محمد (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) است، و بعضی می گفتند این ((کهانت )) است (کهانت غیب گوئیهائی بود که گروهی به ادعای ارتباط با جنیان داشتند ) و بعضی می گفتند اینها خطبه های زیبائی است که او می خواند (و نامش را قرآن گذاشته است ).
روزی ((ابو جهل )) به ((ولید بن مغیره )) که از رجال معروف آنها بود، و عرب در اختلافات خود و در مشکلات از او داوری و نظر خواهی می کرد، گفت: ای ((ابا عبد شمس )) (ابا عبد شمس کنیه ولید بود ) اینهائی را که محمد (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) می گوید: چیست؟ سحر است؟ یا کهانت است؟ یا خطبه؟
گفت: بگذارید سخنانش را بشنوم، نزد پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) آمد در حالی که در حجر اسماعیل نشسته بود گفت: ای محمد! چیزی از اشعارت را برای من بخوان!
فرمود: شعر نیست، بلکه کلام خدا است که پیامبران و رسولانش را با آن می فرستاده، گفت: هر چه هست بخوان؟
رسول خدا (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) قرائت سوره حم سجده را آغاز کرد، هنگامی که بسم الله الرحمن الرحیم را شنید مسخره کرد و گفت: مردی در یمامه داریم نامش ((رحمن )) است، مثل اینکه او را می خوانی!
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 208@@@
فرمود: نه، خدا را می خوانم که ((رحمن )) و ((رحیم )) است.
سپس ادامه داد، هنگامی که به آیه ((فان اعرضوا فقل انذرتکم صاعقة مثل صاعقة عاد و ثمود )) (آیه 13 همین سوره ) رسید، ((ولید )) از شنیدن آن لرزید و مو بر تنش راست شد، از جا برخواست و به سوی خانه خود رفت و به سراغ قریش نیامد!
قریش گفتند: ای ((ابوجهل ))! مثل اینکه ((ولید بن مغیره )) متمایل به دین محمد شده است، آیا نمی بینی به سراغ ما نیامد، و سخنان او را پذیرفت، و به منزلش رفت؟ به همین جهت قریش سخت غمگین شدند.
روز دیگر ((ابوجهل )) به سراغ او آمد گفت: ای عمو! (ولید عموی ابوجهل بود ) ما را سر به زیر و رسوا کردی!
ولید گفت: مگر چه شده، فرزند برادر؟
گفت: تو دلباخته آئین محمد شدی؟
ولید گفت: من به هیچوجه دلبستگی پیدا نکردم، و من بر همان دین قبیله و نیاکانم هستم، ولی من سخن سخت و پیچیده ای از او شنیدم که از شنیدنش مو بر تن انسان راست می شود!
ابو جهل گفت: شعر است؟
گفت: ابدا، شعر نیست.
گفت: خطبه های موزون است؟
گفت: نه، خطبه کلامی است به هم پیوسته و یکنواخت، و این سخنانی است متفاوت که هموزن یکدیگر نمی باشد، اما درخشندگی خاصی دارد!
گفت که ((کهانت )) است؟!
گفت: نه.
گفت: پس چیست؟
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 209@@@
گفت: بگذار در آن بیندیشم!
روز بعد گفتند: ای ولید! فکرت به کجا رسید؟
گفت: بگوئید ((سحر )) است چون دلها را می گیرد و با خود می برد
اینجا بود که قسمتی از آیات سوره ((مدثر )) (آیات 11 - 30 ) درباره او نازل شد.**(بحارالانوار ) جلد 17 صفحه 211 _ این حدیث با مختصر تفاوتی در کتب دیگر از جمله تفسیر قرطبی در آغاز همین سوره (جلد 8 صفحه 5782 ) نیز آمده است.***
این روایت به خوبی نشان می دهد که تا چه حد آیات این سوره پر جاذبه و تکان دهنده است، تا آنجا که در اندیشمند متعصب عرب چنین عکس العملی را بجا می گذارد.
به تفسیر آیات باز گردیم.
باز در آغاز این سوره به ((حروف مقطعه )) برخورد می کنیم (حم ) که برای دومین بار در آغاز سوره های قرآن خودنمائی می کند، بارها پیرامون تفسیر حروف مقطعه بحث کرده ایم و نیاز به تکرار نمی بینیم جز اینکه بعضی ((حم )) را نام سوره و یا ((ح )) را اشاره به ((حمید )) و ((م )) را اشاره به مجید که دو نام از نامهای بزرگ خداوند است دانسته اند.
سپس اشاره به عظمت قرآن کرده می گوید: ((این کتابی است که از سوی خداوند رحمن و رحیم نازل شده است )) (تنزیل من الرحمن الرحیم ).
((رحمت عامه )) خداوند و ((رحمت خاصه )) او دست به دست هم داده اند و نزول این آیات را سبب شده است، آیاتی که برای دوست و دشمن مایه رحمت است، و برای اولیای خدا برکات و رحمتهای ویژه ای در بردارد. در حقیقت صفت
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 210@@@
بارز این کتاب آسمانی که در لابلای تمام آیاتش همچون عطر در ذرات برگ گل قرار گرفته همان ((رحمت )) است، رحمت برای کسانی که راه آن را بپویند و از تعلیماتش الهام گیرند.
بعد از بیان اجمالی فوق درباره قرآن به بیان تفصیلی پرداخته، و اوصاف پنجگانه ای برای این کتاب آسمانی بیان می کند، اوصافی که ترسیم روشن و گویائی از چهره اصلی قرآن در بردارد.
نخست می گوید: ((این کتابی است که آیاتش مبین، و هر مطلبی را در جای خود بیان کرده، و شرح و تفصیل تمام نیازمندیهای انسان را در تمام زمینه ها ذکر نموده است )) (کتاب فصلت آیاته ).**(کتاب ) خبر بعد از خبر است، به این ترتیب که (تنزیل ) خبر مبتدای محذوفی است، و (کتاب ) خبر بعد از آن.***
((کتابی است فصیح و گویا )) (قرآنا عربیا ).
((برای جمعیتی که آگاهند و جویای حقیقتند )) (لقوم یعلمون ).
((قرآنی که بشیر و نذیر است، و امید بخش و بیم آفرین، نیکان را بشارت می دهد و مجرمان را تهدید می کند )) (بشیرا و نذیرا ).
((اما اکثر آنها رویگردان شدند لذا چیزی نمی شنوند )) (فاعرض اکثرهم فهم لا یسمعون ).**(لقوم یعلمون ) ممکن است متعلق به (فصلت ) باشد یا متعلق به (تنزیل ).***
به این ترتیب نخستین امتیاز این کتاب بزرگ آسمانی این است که مسائل مختلف مورد نیاز بشر در آن تبیین و تشریع شده است به گونه ای که هر کس در هر سطحی از فکر و اندیشه باشد و در هر مرحله ای از نیاز روحی به مقدار فکر
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 211@@@
و نیاز خویش از آن بهره می گیرد.
وصف دیگرش این است که مجموعه ای کامل است، زیرا قرآن از ماده قرائت در اصل به معنی جمع کردن اجزای سخن است.
در توصیف سوم فصاحت و بلاغت مخصوص آن را بیان می کند، که حقایق را صریح و دقیق، بی کم و کاست و گویا و رسا، و در عین حال زیبا و جذاب منعکس می سازد.
توصیف چهارم و پنجم بیانگر تأثیر عمیق تربیتی آن است، از طریق بشارت و انذار، گاه چنان آیاتش در تشویق نیکان و پاکان اوج می گیرد که تمام وجود انسان را به وجد می آورد، و گاه در تهدید و انذار فاسدان و مجرمان چنان تکان دهنده است که مو بر تن انسان راست می شود، و این دو اصل تربیتی را دوش به دوش یکدیگر در آیاتش پیش می برد.
ولی افسوس که متعصبان لجوج گوش شنوا ندارند، گوئی کرند و هیچ نمی شنوند، گوش ظاهرشان سالم است، ولی روح شنوائی و درک حقایق را از محتوای کلام از دست داده اند.
اما عکس العمل منفی این کوردلان به همین جا ختم نمی شد، بلکه تلاش و کوشش داشته که پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) را از دعوت خود مأیوس سازند، و به او ثابت کنند که در مقابل دعوت تو گوش شنوائی در این دیار نیست، و بیهوده تلاش مکن! چنانکه در آیه بعد می گوید: ((آنها گفتند: قلبهای ما در برابر دعوت تو در پوششهائی قرار گرفته، و گوشهای ما سنگین است، و میان ما و تو حجابی وجود دارد ))! (و قالوا قلوبنا فی اکنة مما تدعونا الیه و فی آذاننا و قر و من بیننا و بینک حجاب ).
((حالا که چنین است کار به کار ما نداشته باش توبه سراغ عمل و برنامه های
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 212@@@
خود باش، و ما به عقائد و مذهب خود عمل می کنیم )) (فاعمل اننا عاملون ).
درست همانند بیمار نادان و ابلهی که از دست طبیب مسیحا نفسی فرار می کند و سعی دارد از همه وسائل برای جدا ساختن خود از او کمک گیرد.
نخست می گفتند: عقل و فکر ما گوئی در محفظه هائی قرار گرفته که چیزی در آن وارد نمی شود!
توجه داشته باشید ((اکنه )) جمع ((کنان )) به معنی پوشش است، نه یک پوشش که در حقیقت پوششهای جهل و تعصب، پوشش لجاجت و عناد، پوشش تقلید کورکورانه و مانند آن قلبهای آنها را فرا گرفته بود.
آنها می گفتند: علاوه بر این که عقل ما چیزی درک نمی کند گوش ما هم سنگین است، و سخنان تو را نمی شنویم یعنی هم مرکز اصلی از کار افتاده و هم ابزار و وسیله ها!.
از همه اینها گذشته گوئی در میان ما و تو پرده ضخیمی کشیده شده که اگر گوش سالمی هم می داشتیم صدایت به گوش ما نمی رسید، پس چرا این همه خود را خسته می کنی، فریاد می زنی، دل می سوزانی، شب و روز تبلیغ می کنی، ما را به حال خود بگذار که در اینجا کالای تو مشتری ندارد! تو بر دین خود و ما هم بر آئین خود
این نهایت وقاحت و بی شرمی و نادانی است که انسان با تمام وجودش اینچنین از حق گریزان باشد:
در چشم این سیاهدلان صبح کاذب است
در روشنی اگر ید بیضا کند کسی!
قابل توجه اینکه نمی گفتند: و بیننا و بینک حجاب (میان ما و تو حجابی است ) بلکه کلمه ((من )) را به آن می افزودند و می گفتند: و من بیننا و بینک حجاب: تا تأکید بیشتری را بیان کنند، زیرا با افزودن این کلمه مفهوم جمله
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 213@@@
چنین می شود: تمام فاصله میان ما و تو را حجابی پر کرده بدیهی است، و البته حجابی که تمام این فاصله را در برگیرد باید بسیار ضخیم باشد، و طبیعی است سخن گفتن از پشت چنین حجاب کمترین اثری نخواهد داشت.
جمله ((فاعمل اننا عاملون )) ممکن است برای مأیوس ساختن پیامبر گرامی اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) از ناحیه کافران گفته شده باشد که تو مشغول برنامه خویش باش و ما مشغول برنامه آئین خویش هستیم.
و نیز ممکن است یکنوع تهدید نسبت به پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) باشد که تو هر کار از دستت ساخته است انجام ده، ما هم آنچه در توان داریم بر ضد شخص تو و آئین تو انجام خواهیم داد، و این نهایت لجاجت آنها را بیان می کند.
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 214@@@