جمله ((و ما ربک بظلام للعبید )) دلیل روشنی است بر مسأله اختیار، و آزادی اراده، و بیانگر این حقیقت است که خداوند نه بی جهت کسی را کیفر می دهد، و نه بر مجازات کسی بدون دلیل می افزاید، برنامه او عدالت محض است، چرا که سرچشمه ظلم، کمبودها و نقصانها، جهل و ناآگاهی، و یا هوای نفس است، و ذات پاک او از همه این امور منزه می باشد.
تعبیر به ((ظلام )) که صیغه مبالغه و به معنی ((بسیار ظلم کننده )) است، در اینجا و در بعضی دیگر از آیات قرآن ممکن است اشاره به این باشد که مجازات بی دلیل از سوی خداوند بزرگ همیشه مصداق ظلم بسیار خواهد بود، چرا که از او هرگز چنین انتظاری نیست.
بعضی نیز گفته اند که چون او بندگان فراوانی دارد اگر بر هر کس مختصر ستمی کند مصداق ((ظلام )) خواهد بود (این دو تفسیر با هم منافاتی ندارد ).
به هر حال قرآن، در این آیات بینات خود قلم بطلان بر مکتب جبر را که مایه اشاعه فساد، و امضای انواع زشتیها، و نفی هر گونه تعهد و مسئولیت است می کشد، همگان را در برابر اعمالشان مسئول می شمرد، و نتائج اعمال هر کس
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 309@@@
را در درجه اول متوجه خود او می داند.
لذا در حدیثی از امام علی بن موسی الرضا (علیهماالسلام ) می خوانیم که یکی از یارانش سؤال کرد:
هل یجبر الله عباده علی المعاصی: ((آیا خداوند بندگان را بر گناه مجبور می کند ))؟
فقال: لا، بل یخیرهم و یمهلهم حتی یتوبوا.
فرمود: ((نه بلکه آنها را آزاد می گذارد و مهلت می دهد تا از گناه خویش توبه کنند )).
مجددا سؤال می کند: هل کلف عباده ما لا یطیقون؟ ((آیا بندگان خود را تکلیف مالایطاق می کند ))؟
امام (علیه السلام ) فرمود: کیف یفعل ذلک و هو یقول: ((و ما ربک بظلام للعبید )): ((چگونه چنین کاری را می کند در حالی که خودش فرموده: پروردگار تو به بندگان ظلم و ستم روا نمی دارد ))؟
سپس امام (علیه السلام ) افزود: پدرم موسی بن جعفر (علیه السلام ) از پدرش جعفر بن محمد (علیهماالسلام ) چنین نقل فرمود: من زعم ان الله یجبر عباده علی المعاصی او یکلفهم ما لا یطیقون فلا تاکلوا ذبیحته، و لا تقبلوا شهادته، و لا تصلوا ورائه، و لا تعطوه من الزکاة شیئا: ((کسی که گمان کند خداوند بندگان را مجبور بر گناه می کند، یا تکلیف ما لایطاق می نماید، از گوشت حیوانی که او ذبح می کند نخورید، شهادتش را نپذیرید، پشت سرش نماز نخوانید و از زکات نیز چیزی به او ندهید ))! (خلاصه احکام اسلام را بر او جاری نکنید ).**عیون اخبار الرضا، مطابق نقل نور الثقلین جلد 4 صفحه 555.***
حدیث فوق ضمنا اشاره ای است به این نکته ظریف که مکتب جبر سر از ((تکلیف به ما لایطاق )) در می آورد، چرا که اگر انسان از یکسو مجبور به گناه
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 310@@@
باشد، و از سوی دیگر او را از آن نهی کنند مصداق روشن تکلیف به ما لایطاق است.