در احادیث متعدّد و گوناگونى كه در زمینه فلسفه و فایده وجود امام(علیه السلام) در دروان غیبت به ما رسیده، تعبیر بسیار پر معنى و جالبى در یك عبارت كوتاه دیده مى شود كه مى تواند كلیدى باشد براى گشودن این رمز بزرگ و آن این كه از پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) در پاسخ این پرسش كه چه فایده اى وجود مهدى(علیه السلام) در عصر غیبتش دارد فرمود:
«اى والّذى بعثنى بالنبوّة انّهم ینتفعون به، و یستضیئون بنور ولایته فى غیبته كانتفاع النّاس بالشّمس و ان جلّلها السّحاب(47); آرى سوگند به خدایى كه مرا به نبوّت برگزیده، مردم از نور رهبرى او در دوران غیبتش بهره مى گیرند همانگونه كه از خورشید به هنگام قرار گرفتن پشت ابرها!»
براى فهم این كلید رمز، نخست باید نقش خورشید را بطور كلّى، و به هنگامى كه چهره تابناكش پشت ابرها پنهان مى گردد; دریابیم:
خورشید داراى دو نوع نور افشانى است:
نور افشانى آشكار
و نور افشانى مخفى
یا به تعبیر دیگر، نورافشانى «مستقیم» و نور افشانى غیر «مستقیم».
در نورافشانى آشكار، اشعّه آفتاب بخوبى دیده مى شود، هر چند قشر ضخیم هوا كه اطراف كره زمین را پوشانیده همانند یك شیشه ضخیم كار مى كند; شیشه اى كه هم از شدّت تابش آفتاب مى كاهد و آن را قابل تحمّل مى سازد; و هم نور آفتاب را تصفیه مى كند و شعاعهاى مرگبارش را خنثى و بى اثر مى سازد، ولى به هر حال مانع از تابش مستقیم آفتاب نیست.
ولى در تابش غیر مستقیم، ابرها، همانند یك شیشه مات، نور مستقیم خورشید را گرفته و پخش مى كنند.
نور آفتاب مهمترین نقش را در دنیاى حیات و موجودات زنده دارد:
نور و حرارتى كه از خورشید به هر سو پاشیده مى شود تنها انرژى خلاّق موتورهاى زندگى در گیاهان و حیوانات و انسان است:
رشد و نمو موجودات زنده;
تغذیه و تولید مثل آنها;
حسّ و حركت و جنبش;
آبیارى زمینهاى مرده;
غرّش امواج دریا;
وزش حیاتبخش بادها;
ریزش دانه هاى زندگى آفرین باران و برف;
صداى زمزمه آبشارها;
نغمه هاى مرغان;
زیبایى خیره كننده گلها;
گردش خون در عروق انسان و طپش قلبها;
عبور برق آساى اندیشه از لابه لاى پرده هاى مغز;
و لبخند شیرینى كه بر لب گلبرگ مانند یك كودك شیرخوار نقش مى بندد و...
همه و همه بطور مستقیم یا غیر مستقیم به نور آفتاب بستگى دارد و بدون آن همه اینها به خاموشى خواهد گرائید، و این موضوع را با كمى دقّت مى توان دریافت.
خوب، حالا این سؤال پیش مى آید كه آیا این بركات و آثار زندگى بخش، مخصوص زمانى نیست كه نور بطور مستقیم مى تابد؟
پاسخ این سؤال روشن است: نه; بسیارى از این آثار در نور مات خورشید از پشت ابرها نیز وجود دارد.
مثلا در كشورها یا شهرهائى كه چندین ماه از سال ابرها سراسر آسمان را پوشانیده اند آفتاب دیده نمى شود، ولى گرما; نمو و رویش گیاهان; تولید انرژى لازم براى موتور حیات; رسیدن غلاّت و میوه ها; خندیدن گلها و شكوفه ها وجود دارند.
بنابراین، تابش خورشید از پشت پرده ابرها قسمت مهمّى از بركات خود را در بر دارد; و تنها قسمتى از آثار آن كه نیاز به تابش مستقیم دارد موجود نیست; مثلا مى دانیم تابش آفتاب اثر حیاتى خاصّى روى پوست و سایر جهاز بدن انسان و موجودات زنده دارد و به همین دلیل در كشورهایى كه از این نظر در محرومیّت به سر مى برند در روزهاى آفتابى بسیارى از مردم حمّام آفتاب مى گیرند; و در برابر این نور حیاتبخش برهنه مى گردند و با تمام ذرّات وجود خود كه تشنه این هدیه آسمانى است ذرّات این نور را مى مكند.
و نیز تابش مستقیم آفتاب، علاوه بر این كه روشنایى و گرماى بیشترى مى آفریند، اثر خاصّى ـ به خاطر همان اشعّه ماوراى بنفش ـ در كشتن انواع میكروبها و سالم سازى محیط دارد كه در نور غیر مستقیم دیده نمى شود.
* * *
از مجموع بحث بالا نتیجه مى گیریم كه هر چند پرده هاى ابر، بعضى از آثار آفتاب را مى گیرد ولى قسمت مهمّى از آن همچنان باقى مى ماند.
این بود حال «مشبّه به» یعنى آفتاب، اكنون بازگردیم به وضع «مشبّه» یعنى وجود رهبران الهى در حال غیبت.
اشعّه معنوى نامرئى وجود امام(علیه السلام) به هنگامى كه در پشت ابرهاى غیبت نهان است داراى آثار گوناگون قابل ملاحظه اى است كه على رغم تعطیل مسأله تعلیم و تربیت و رهبرى مستقیم، فلسفه وجودى او را آشكار مى سازد.
این آثار به صورت زیر است: