در میدانهاى نبرد تمام كوشش گروهى از سربازان زبده و فداكار این است كه پرچم، در برابر حملات دشمن همچنان سر پا در اهتزاز باشد; در حالى كه سربازان دشمن دائماً مى كوشند پرچم مخالفان را سرنگون سازند، چرا كه بر قرار بودن پرچم مایه دلگرمى سربازان و تلاش و كوشش مستمرّ آنها است.
همچنین وجود فرمانده لشكر در مقرّ فرماندهى ـ هر چند ظاهراً خاموش و ساكت باشد ـ خون گرم و پر حرارتى در عروق سربازان به حركت در مى آورد، و آنها را به تلاش بیشتر وا مى دارد كه فرمانده ما زنده است و پرچممان در اهتزاز!
امّا هر گاه خبر قتل فرمانده در میان سپاه پخش شود یك لشكر عظیم با كارائى فوق العاده یكمرتبه متلاشى مى گردد، گوئى آب سردى بر سر همه ریخته اند، نه، بلكه روح از تنشان بیرون رفته!
رئیس یك جمعیّت یا یك كشور مادام كه زنده است، هر چند مثلا در سفر یا فرضاً در بستر بیمارى باشد، مایه حیات و حركت و نظم و آرامش آنها است; ولى شنیدن خبر از دست رفتن او گرد و غبار یأس و نومیدى را بر همه مى پاشد.
جمعیّت شیعه طبق عقیده اى كه به وجود امام زنده دارد، هر چند او را در میان خود نمى بیند، خود را تنها نمى داند. (دقّت كنید)
او همواره انتظار بازگشت آن سفر كرده را كه قافله هاى دل همراه اوست مى كشد، انتظارى سازنده و اثر بخش، او هر روز احتمال ظهور او را مى دهد.
اثر روانى این طرز فكر در زنده نگهداشتن امید در دلها و وادار ساختن افراد به خود سازى و آمادگى براى آن انقلاب بزرگ كه شرحش در بحث «انتظار» گذشت، كاملا قابل درك است.
امّا اگر این رهبر اصلا وجود خارجى نداشته باشد و علاقه مندان مكتبش در انتظار تولّد و پرورش او در آینده باشند وضع بسیار فرق مى كند.
و اگر یك نكته دیگر را به این موضوع بیفزائیم مسأله شكل جدّى ترى به خود مى گیرد، و آن اینكه:
طبق اعتقاد عمومى شیعه كه در روایات بسیار زیادى در منابع مذهبى آمده است، امام به طور مداوم، در دوران غیبت، مراقب حال پیروان خویش است; و طبق یك الهام الهى از وضع اعمال آنها آگاه مى گردد و به تعبیر روایات همه هفته برنامه اعمال آنها به نظر او مى رسد و از چگونگى رفتار و كردار و گفتار آنها آگاه مى گردد.(48)
این فكر سبب مى شود كه همه معتقدان در یك حال مراقبت دائمى فرو روند و به هنگام ورود در هر كار توجّه به آن «نظارت عالى» داشته باشند; اثر تربیتى این طرز فكر نیز قابل انكار نیست.