عقیده به وجود یك مصلح جهانى به نام «مهدى» در بین شیعه امامیّه موج بیشتر وگسترده ترى دارد; زیرا اگر اهل تسنّن آن را به عنوان یك مسأله فرعى مسلّم پذیرفته اند، شیعه آن را جزء اصول اصلى مى داند، چون سلسله امامان دوازده گانه، به او ختم مى گردد، و او خاتم الاوصیاء است.
بعضى از پژوهندگان مسائل اسلامى تعداد روایاتى را كه از طرق اهل تسنّن در این زمینه وارد شده به 200 حدیث تخمین زده اند، در حالى كه روایات وارده از طرق شیعه در این موضوع شاید بالغ بر یكهزار حدیث مى شود.
اگر روایاتى كه از مصلح بزرگ جهانى سخن مى گوید نزد اهل تسنّن از روایات متواتره است نزد شیعه از «ضروریّات مذهب» محسوب مى شود.
به همین دلیل، دانشمندان شیعه بیش از دانشمندان اهل سنّت در این زمینه كتاب نوشته اند. اگرچه همّت نگارندگان غالباً جمع آورى روایات بوده، و جز در چند مسأله، در این باره به تجزیه و تحلیل نپرداخته اند; و شاید در عصر خود نیازى به آن نمى دیدند.
ولى به هر حال، در جمع آورى این روایات زحمت فراوان كشیده اند.
از میان كتبى كه در این زمینه ـ و به همین سبك كه اشاره شد نگاشته شده ـ شاید سه كتاب زیر كه دانشمندان معاصر به تألیف آن پرداخته اند جامعتر از همه باشد.
1ـ كتاب «المهدى»(24) تالیف فقیه بزرگوار سیّد صدر الدّین صدر.
2ـ كتاب «البرهان على وجود صاحب الزمان» تألیف عالم مجاهد مرحوم سیّد محسن الامین.
3ـ كتاب «منتخب الاثر فى احوال الامام الثّانى عشر» تألیف دانشمند بزرگوار «لطف اللّه صافى» كه به تشویق و راهنمایى مرحوم آیة اللّه بروجردى صورت گرفته و فشرده اى از آن به نام «نوید امن و امان» بفارسى نشر یافته.
منابع این كتب، كتابهاى فراوانى از قدماى شیعه و اهل تسنّن است كه مستقلاًّ درباره همین موضوع تألیف و یا ضمن مسائل دیگر بیان شده است.
چون نقل همه روایات وارده در این زمینه از حوصله كتاب ما بیرون است، تنها فصولى از كتاب اخیر را فهرست وار یادآور شده و در فصول آینده به تناسب روى قسمتى از احادیث انگشت مى گذاریم:
1ـ در فصل نخست، اشاره به احادیثى كه درباره پیشوایان دوازده گانه از پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) و ائمّه(علیهم السلام) آمده است شده، و تعداد 271 حدیث از منابع معروف اهل تسنّن و شیعه در این فصل جمع آورى شده كه بعضى به عنوان «امام» و بعضى «خلیفه» و بعضى «امیر» و یا تعبیراتى شبیه به آن مى باشد.
این احادیث در مهمترین منابع حدیث اهل سنّت و مهمترین منابع اهل بیت آمده است.
توجیه این گونه روایات از نظر مكتب شیعه روشن است، ولى اهل تسنّن چون از یك سو، ورود این احادیث را در منابع اصیل خود انكار نمى كنند، و از سوى دیگر عقیده شیعه را درباره «ائمّه اثنى عشر» نپذیرفته اند، در توجیه این احادیث گرفتار درد سر عجیبى شده اند; گاهى خلفاى چهارگانه نخستین را اصل قرار داده، سپس تعداد 8 نفر از خلفاى بعد را به آنها اضافه مى كنند!
در حالى كه اگر بخواهند خلفا را به ترتیب جزء امرا و پیشوایان راستینى كه پیامبر وعده داده بشمرند، هر قدر هم اغماض بكنند، شمردن افرادى مانند «یزید» و اخلاف او از حكّام بنى امیّه در این زمره امكان پذیر نیست; و اگر بنا شود از میان آنها افرادى كه مختصرى روبه راه تر بودند دست چین كنیم، آنهم با توجّه به وحدت اهداف و برنامه هاى خلفاى بنى امیّه و بنى عبّاس هیچ ضابطه اى در دست نخواهیم داشت; بعلاوه، بریده شدن این رشته دوازده گانه از نظر زمانى خود كار مشكلى است.
گاهى مى گویند چهار نفر از این 12 تن همان خلفاى نخستینند و 8 نفر دیگر در زمانهاى بعد خواهند آمد كه مهدى آخرین آنها است! و به این ترتیب میان سلسله خلفاى راستین پیامبر ـ هرقدر هم اعمال تعصّب كنیم، فاصله عجیبى مى افتد كه به هیچ وجه موافق روایات مزبور نیست.
2ـ در فصل بعد روایاتى كه نشان مى دهد عدد پیشوایان پس از پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) عدد نقبا و اسباط بنى اسرائیل است كه قرآن مجید تعداد آنها را دوازده نفر شمرده است، آمده است; و در این زمینه 40 حدیث از كتب هر دو گروه جمع آورى شده كه در حقیقت مكمّل بحث گذشته است.
3ـ در فصل سوم روایاتى را كه تصریح مى كند آنها 12 نفرند و اوّل آنها على(علیه السلام)است گردآورى شده و عدد روایات این بحث 133 روایت است:
4ـ در فصل بعد گروه دیگرى از روایات از منابع هر دو گروه جمع آورى شده كه مى گوید نخستین خلفاء على(علیه السلام) و آخر آنها مهدى(علیه السلام)است; در این فصل 91 حدیث گردآورى شده است.
5ـ در فصل بعد سخن از احادیثى به میان آمده كه در آن تصریح شده كه امامان 12 نفرند و 9 نفر آنها از فرزندان حسین بن على(علیه السلام) است، در این جا 139 حدیث ذكر شده است.
6ـ در فصل دیگرى بحث از روایاتى است كه ضمن تصریح به عدد 12 و این كه 9 نفر از آنان از فرزند حسین(علیه السلام) هستند، جمله «تاسعهم قائمهم; نهمین آنها قیام كننده آنها است». در آن قید شده است; در این فصل، 107 حدیث به چشم مى خورد.
7ـ در فصل دیگر، احادیثى ذكر شده كه آنها را با نام، مشخّص ساخته، بعضى از این احادیث از منابع اهل سنّت است ولى اكثریّت آن از منابع شیعه گرد آورى شده و در این فصل 50 حدیث آمده است.
و همچنین روایات فراوانى درباره مشخّصات جسمى و روحى مهدى و نشانه هاى ظهور و كیفیّت حكومت و انقلاب جهانى او و سایر موضوعات مربوط به این قیام بزرگ.
از مجموع این احادیث روشن مى شود كه مصلح بزرگ جهانى، مهدى موعود، داراى مشخّصات زیر است:
الف ـ از خاندان پیامبر اسلام و فرزندان او است.
ب ـ از فرزندان امام حسین(علیه السلام) است.
ج ـ دوازدهمین پیشوا پس از پیامبر است.
د ـ فرزند حسن بن على العسكرى است.
هـ ـ دنیا را مملو از عدل و داد خواهد كرد.
و ـ حكومت جهانى در اختیار او قرار مى گیرد.
ز ـ مستضعفین و استعمار شدگان، در عصر او از قید و زنجیر اسارت آزاد مى شوند، و جنگها برچیده مى شود و صلح و آرامش و عمران جاى آن را مى گیرد.
* * *
همانگونه كه گفتیم تعداد این روایات بقدرى زیاد است كه خود نیازمند تألیف كتاب جداگانه اى است و چون در این زمینه كتابهاى مختلفى تألیف شده كه به بعضى از آنها در بالا اشاره كرده ایم، از ذكر این روایات بطور مشروح خود دارى مى كنیم، جز آن مقدار كه در ضمن بحثهاى آینده براى تشریح و تكمیل بحث به آن نیازمندیم كه هر كدام را در جاى خود مى آوریم.
مشكل كار در این مباحث این است كه غالباً به نقل روایات قناعت شده و تجزیه و تحلیل روى آن كمتر به عمل آمده است; هدف ما در این كتاب این است كه بیشتر به دلائل عقلى بپردازیم، و روى دلائل نقلى و روایات نیز تجزیه و تحلیل به عمل آوریم.