هنگامى كه فساد فراگیر مى شود، و اكثریّت و یا جمع كثیرى را به آلودگى مى كشاند، گاهى افراد پاك در یك بن بست سخت روانى قرار مى گیرند، بن بستى كه از یأس از اصلاحات سرچشمه مى گیرد.
گاهى آنها فكر مى كنند، كار از كار گذشته و دیگر امیدى براى اصلاح نیست، و تلاش و كوشش براى پاك نگهداشتن خویش بیهوده است; این نومیدى و یأس ممكن است آنها را تدریجاً به سوى فساد و همرنگى با محیط بكشاند، و نتوانند خود را به صورت یك اقلّیّت صالح در برابر اكثریّت ناسالم حفظ كنند، و همرنگ جماعت نشدن را موجب رسوایى بدانند.
تنها چیزى كه مى تواند در آنها روح امید بدمد و به مقاومت و خویشتن دارى دعوت كند و نگذارد در محیط فاسد حل شوند، امید به اصلاح نهایى است; تنها در این صورت است كه آنها دست از تلاش و كوشش براى حفظ پاكى خویش و حتّى براى اصلاح دگران بر نخواهند داشت.
و اگر مى بینیم در دستورات اسلامى یأس از آمرزش. یكى از بزرگترین گناهان شمرده شده است و ممكن است افراد ناوارد، تعجّب كنند كه چرا یأس از رحمت خدا این قدر مهم تلقى شده ـ مهمتر از بسیارى از گناهان ـ فلسفه اش در حقیقت همین است كه گناهكار مأیوس از رحمت، هیچ دلیلى نمى بیند كه به فكر جبران بیفتد و یا لااقل دست از ادامه گناه بردارد، و منطق او این است:
«آب از سر من گذشته است، چه یك قامت چه صد قامت ـ من كه رسواى جهانم غم دنیا هیچ است ـ بالاتر از سیاهى، رنگ دگر نباشد; آخرش جهنّم است من كه هم اكنون آن را براى خود خریده ام; دیگر از چه چیز مى ترسم!»
امّا هنگامى كه روزنه امید براى او گشوده شود، امید به عفو پروردگار و امید به تغییر وضع موجود، نقطه عطفى در زندگى او پیدا مى شود و چه بسیار او را به توقّف كردن در مسیر گناه و بازگشت به سوى پاكى و اصلاح دعوت مى نماید.
به همین دلیل، امید را مى توان همواره به عنوان یك عامل مؤثّر تربیتى در مورد افراد فاسد شناخت; همچنین افراد صالحى كه در محیط هاى فاسد گرفتارند، بدون امید نمى توانند خویشتن را حفظ كنند.
نتیجه این كه، انتظار ظهور مصلحى كه هر قدر دنیا فاسدتر مى شود امید ظهورش بیشتر مى گردد اثر فزاینده روانى در معتقدان دارد، و آنها را در برابر امواج نیرومند فساد بیمه مى كند; آنها نه تنها با گسترش دامنه فساد محیط مأیوستر نمى شوند، بلكه به مقتضاى:
وعده وصل چون شود نزدیك *** آتش عشق تیزتر گردد
وصول به هدف را در برابر خویش مى بینند و كوششهایشان براى مبارزه با فساد و یا حفظ خویشتن با شوق و عشق زیادترى تعقیب مى گردد.
* * *
از مجموع بحثهاى گذشته چنین نتیجه مى گیریم كه اثر تخدیرى انتظار تنها در صورتى است كه مفهوم آن مسخ و تحریف شود ـ همان گونه كه جمعى از مخالفان، تحریفش كرده اند; و جمعى از موافقان مسخش ـ امّا اگر به مفهوم واقعى در جامعه و فرد پیاده شود، یك عامل مهمّ تربیت و خودسازى و تحرّك و امید خواهد بود.
از جمله مدارك روشنى كه این موضوع را تایید مى كند، این است كه در ذیل آیه:
«وعداللّه الّذین آمنوا منكم و عملوا الصّالحات لیستخلفنّهم فى الارض...; خداوند به آنها كه ایمان دارند و عمل صالح انجام مى دهند، وعده داده است حكومت روى زمین را در اختیارشان بگذارد...» از پیشوایان بزرگ اسلام نقل شده است كه منظور از این آیه «هوالقائم و اصحابه; مهدى و یاران او» هستند.
و در حدیث دیگرى مى خوانیم: «نزلت فى المهدى; آیه درباره مهدى نازل شده است» در حالى كه در این آیه مهدى و یارانش به عنوان «الّذین آمنوا منكم و عملوا الصّالحات» معرفى شده اند.
بنابراین تحقّق این انقلاب جهانى بدون یك ایمان مستحكم، كه هر گونه ضعف و زبونى و ناتوانى را دور سازند و بدون اعمال صالحى كه راه را براى اصلاح جهان بگشاید، امكان پذیر نیست و آنها كه در انتظار چنین برنامه اى هستند، هم باید سطح آگاهى و ایمان خود را بالا ببرند و هم در اصلاح خویش و اعمال خود بكوشند.
تنها چنین كسانى هستند كه مى توانند نوید زندگى در حكومت او به خود دهند، نه آنها كه با ظلم و ستم همكارى دارند!
و نه آنها كه از ایمان و عمل صالح بیگانه اند!
نه افراد ترسو و زبونى كه بر اثر ضعف ایمان از همه چیز حتّى از سایه خود مى ترسند!
و نه افراد سست و بیحال و بیكاره اى كه دست روى دست گذارده و در برابر مفاسد محیط زندگى و جامعه شان سكوت اختیار كرده و كمترین تلاشى در راه مبارزه با فساد ندارند.
آرى انتظار راستین این است!