بَابُ أَنَّ أَهْلَ الذِّكْرِ الَّذِینَ أَمَرَ اللَّهُ الْخَلْقَ بِسُؤَالِهِمْ هُمُ الْأَئِمَّةُ ع
1- الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَجْلَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص الذِّكْرُ أَنَا وَ الْأَئِمَّةُ أَهْلُ الذِّكْرِ وَ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع نَحْنُ قَوْمُهُ وَ نَحْنُ الْمَسْئُولُونَ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 303 روایه: 1@*@
ترجمه :
امام باقر (علیه السلام) راجع به قول خداى عزوجل (43 سوره 16) «اگر خودتان نمىدانید از اهل ذكر بپرسید» از قول پیغمبر صلى الله علیه و آله مىفرماید: مقصود از ذكر من هستم و امامان اهل ذكر باشند و راجع بقول خداى عزوجل (44 سوره 43) «همانا قرآن براى تو و قوم تو ذكر است و بزودى از آن بازخواست مىشوید» خود امام فرمود: مائیم قول او و مائیم بازخواست شدگان (سؤال شوندگان).
شرح :
مرحوم طبرسى در مجمع البیان اهل ذكر را سه گونه تفسیر كرده است: 1- دانشمندان باخبار امتهاى گذشته، مؤمن باشند یا كافر 2- اهل كتاب (یهود و نصارى) و مقصود از آیه اینستكه: اى مشركین مكه اگر شما نبوت این پیغمبر را قبول نمىكنید، از اهل تورات و انجیل بپرسید، زیرا مشركین اخبارى را كه یهود و نصارى از كتابهاى خود نقل مىكردند؛ تصدیق مىنمودند. 3- اهل قرآن و ائمه هدى علیهم السلام و اما راجع به آیه دوم (44 سوره 43) مرحوم طبرسى گوید: یعنى قرآنیكه بتو وحى شده، مایه شرف تو و دودمان قریش است و مقصود از بازخواست شدن، بازخواست از شكر این نعمت شرفست و بعضى گفتهاند مقصود بازخواست از مردمست نسبت باحترام قرآن و اداء حق آن كه بر مردم لازم مىباشد و مرحوم مجلسى(ره) گوید: معنى اینست كه اى پیغمبر تو و قوم تو تا آخر الزمان، از معنى آیات قرآن پرسش مىشوید، یعنى مردم از شما تفسیر قرآن را مىپرسند و خود قرآن مذكر (بیاد آورنده) شماست و این معنى با خطابى كه خدا در كلمه «تسألون» مىفرماید، مناسبتر است پایان كلام مجلسى(ره).
ما در سابق بیان كردیم كه از معجزات قرآن اینستكه: آیات آن بقالبى ریخته شده كه تحمل معانى متعددى را دارد و بسا باشد كه هر كسى بمقدار فهم و استعداد خویش، معنائى از آن مىفهمد و غالباً آن معانى مختلف، با هم منافاتى هم ندارند و همین است معنى ظهر و بطن قرآن.
2- الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ كَثِیرٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ قَالَ الذِّكْرُ مُحَمَّدٌ ص وَ نَحْنُ أَهْلُهُ الْمَسْئُولُونَ قَالَ قُلْتُ قَوْلُهُ وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ قَالَ إِیَّانَا عَنَى وَ نَحْنُ أَهْلُ الذِّكْرِ وَ نَحْنُ الْمَسْئُولُونَ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 304 روایه: 2 @*@
ترجمه :
ابن كثیر گوید: از امام صادق علیه السلام آیه «اگر خودتان نمىدانید، از اهل ذكر بپرسید» را پرسیدم، فرمود. مقصود از ذكر محمد صلى الله علیه و آله است و ما هستیم اهل او كه پرسیده مىشویم، بحضرت عرضكردم: خدایتعالى فرماید: «قرآن ذكر است براى تو و قومت و بزودى از آن پرسیده مىشوید» فرمود: تنها ما را قصد كرده، مائیم اهل ذكرو مائیم پرسش شوندگان.
3- الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ سَأَلْتُ الرِّضَا ع فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ فَقَالَ نَحْنُ أَهْلُ الذِّكْرِ وَ نَحْنُ الْمَسْئُولُونَ قُلْتُ فَأَنْتُمُ الْمَسْئُولُونَ وَ نَحْنُ السَّائِلُونَ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ
حَقّاً عَلَیْنَا أَنْ نَسْأَلَكُمْ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ حَقّاً عَلَیْكُمْ أَنْ تُجِیبُونَا قَالَ لَا ذَاكَ إِلَیْنَا إِنْ شِئْنَا فَعَلْنَا وَ إِنْ شِئْنَا لَمْ نَفْعَلْ أَ مَا تَسْمَعُ قَوْلَ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَیْرِ حِسابٍ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 304 روایه: 3 @*@
ترجمه :
وشاء گوید بحضرت رضا(علیه السلام) عرضكردم: قربانت گردم «اگر نمىدانید از اهل ذكر بپرسید» یعنى چه؟ فرمود: مائیم اهل ذكر و مائیم پرسش شوندگان عرضكردم: شما پرسش شونده و ما پرسش كنندهایم؟ فرمود، آرى:، عرضكردم، بر ماست كه از شما بپرسیم؟ فرمود، آرى عرض كردم: بر شماست كه بما پاسخ دهید؟ فرمود: نه، اختیار با ماست، اگر خواستیم پاسخ دهیم و اگر نخواستیم پاسخ ندهیم، مگر نمىشنوى قول خداى تبارك و تعالى را (39 سوره 38) «اینست بخشش بىحساب ما خواهى ببخش یا نگهدار (این بخشش ما است خواهى ببخش یا نگهدار حسابى بر تو نیست).
توضیح آیه اخیر درباره حضرت سلیمان و راجع به اموال دنیاست كه خداى تعالى او را سلطان و صاحب اختیار وسیعى نمود و طبق این آیه باو اختیار داده كه آن اموال را بهر كه خواهد بدهد و بهر كه خواهد ندهد امام علیه السلام این آیه را در موضوع علم و اختیار پاسخش دادن و ندادن، استشهاد فرموده است و شاید اختیار حضرت سلیمان هم شامل بذل مال و علم هر دو بوده است، و معلومست كه پاسخ دهنده را لازمست كه در مقام پاسخ، ملاحظه فهم و استعداد سؤال كننده و هدف و منظور او را از سؤال و سایر شرایط و اوضاع زمان و مكان را بنماید.
كسى مطلبى را پرسد و استعداد فهم پاسخ آن را ندارد، جواب دادنش لازم نیست و همچنین كسى كه در حضور جمعى كه باید از آنها تقیه نمود سؤال كند، یا كسیكه از مطلب بیهوده و غیر لازمى سؤال كند، نباید به او جواب داد، بلكه باید او را بپرسش از مطلب مهم و لازم متوجه ساخت، چنانكه در قرآن كریم اینگونه موارد پیش آمده است، مانند آیه شریفه: «یسألونك عن الروح قل الروح من امر ربى و ما او تیتم من العلم الا قلیلا» «درباره روح از تو مىپرسند، بگو: روح از امر پروردگار من است و بشما جز اندكى از دانش ندادهاند» یعنى فهم حقیقت این سؤال از استعداد و وظیفه شما خارجست و باز مانند آیه شریفه مربوط بعدد اصحاب كهف كه با اجمال و بصورت و بصورت تردید بیان شده است و نیز مانند آیاتى كه راجع بسؤال جناب موسى از حضرت خضر است و نهى كردن شدید حضرت خضر از سؤال و مانند احادیث باب خیر و شر كه در كتاب توحید گذشت.
پس وظیفه امام علیه السلام هم هنگامیكه سؤالى از او مىشود، این است كه اطراف و جوانب سؤال را ملاحظه كند و سؤالى كه وظیفه دارد و صلاح مىداند، جواب گوید و نسبت به آنچه صلاح نمىداند، سكوت كند یا سر بسته جواب دهد، چنانچه در حدیث 379 گذشت.
4- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ فَرَسُولُ اللَّهِ ص الذِّكْرُ وَ أَهْلُ بَیْتِهِ ع الْمَسْئُولُونَ وَ هُمْ أَهْلُ الذِّكْرِ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 305 روایه: 4 @*@
ترجمه :
باز امام صادق علیهم السلام در باره آیه (44 سوره زخرف) فرمود: رسولخدا صلى الله علیه و آله ذكر است و اهل بیتش علیهم السلام پرسش شوندگان و اهل ذكر باشند.
5- أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ رِبْعِیٍّ عَنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ قَالَ الذِّكْرُ الْقُرْآنُ وَ نَحْنُ قَوْمُهُ وَ نَحْنُ الْمَسْئُولُونَ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 305 روایه: 5 @*@
ترجمه :
و آنحضرت راجع بهمین آیه فرمود: همانا مراد بذكر قرآنست و ما هستیم قوم او و ما هستیم پرسش شوندگان.
6- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی بَكْرٍ الْحَضْرَمِیِّ قَالَ كُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ ع وَ دَخَلَ عَلَیْهِ الْوَرْدُ أَخُو الْكُمَیْتِ فَقَالَ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاكَ اخْتَرْتُ لَكَ سَبْعِینَ مَسْأَلَةً مَا تَحْضُرُنِی مِنْهَا مَسْأَلَةٌ وَاحِدَةٌ قَالَ وَ لَا وَاحِدَةٌ یَا وَرْدُ قَالَ بَلَى قَدْ حَضَرَنِی مِنْهَا وَاحِدَةٌ قَالَ وَ مَا هِیَ قَالَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ مَنْ هُمْ قَالَ نَحْنُ قَالَ قُلْتُ عَلَیْنَا أَنْ نَسْأَلَكُمْ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ عَلَیْكُمْ أَنْ تُجِیبُونَا قَالَ ذَاكَ إِلَیْنَا
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 305 روایه: 6 @*@
ترجمه :
ابوبكر حضر مىگوید: خدمت امام باقر علیه السلام شرفیاب بودم كه ورد برادر كمیت (كه از شعراء معروف عرب و مداح اهل بیت است) وارد شد و عرضكرد: خدا مرا قربانت كند، هفتاد سؤال حاضر كرده بودیم كه از شما بپرسم و اكنون یكى از آنها راهم بخاطر ندارم. (در اینجا این شعر با تصحیف مناسب است)
گفته بودم چو بیایم غم دل با تو بگویم چه بگویم كه غم از دل برود چون برت آیم
حضرت فرمود: اى ورد یكى را هم بخاطر ندارى؟!! عرضكرد: چرا یكى از آنها بخاطرم آمد فرمود: آن چیست؟ عرضكرد، قول خداى تبارك و تعالى «اگر نمىدانید از اهل ذكر بپرسید» ایشان كیانند؟ فرمود: ما هستیم عرضكرد: بر ماست كه از شما بپرسیم؟ فرمود: آرى، عرض كردم: بر شماست كه بما جواب گوئید؟ فرمود: اختیار با ماست.
7- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَى عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِینٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ إِنَّ مَنْ عِنْدَنَا یَزْعُمُونَ أَنَّ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ أَنَّهُمُ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَى قَالَ إِذاً یَدْعُونَكُمْ إِلَى دِینِهِمْ قَالَ قَالَ بِیَدِهِ إِلَى صَدْرِهِ نَحْنُ أَهْلُ الذِّكْرِ وَ نَحْنُ الْمَسْئُولُونَ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 306 روایه: 7 @*@
ترجمه :
محمد بن مسلم بامام باقر علیه السلام: عرضكرد: همشهریان ما گمان كنند، قول خداى عزوجل «اگر نمىدانید از اهل ذكر بپرسید» اهل ذكر یهود و نصارى هستند، فرمود: بنابراین آنها شما را بدین خود دعوت كنند!!! سپس با دست بسینهاش اشاره كرد و فرمود: ما هستیم اهل ذكر و ما هستیم سؤال شوندگان.
8- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع عَلَى الْأَئِمَّةِ مِنَ الْفَرْضِ مَا لَیْسَ عَلَى شِیعَتِهِمْ وَ عَلَى شِیعَتِنَا مَا لَیْسَ عَلَیْنَا أَمَرَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَسْأَلُونَا قَالَ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ فَأَمَرَهُمْ أَنْ یَسْأَلُونَا وَ لَیْسَ عَلَیْنَا الْجَوَابُ إِنْ شِئْنَا أَجَبْنَا وَ إِنْ شِئْنَا أَمْسَكْنَا
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 306 روایه: 8 @*@
ترجمه :
حضرت امام رضا از على الحسین علیهماالسلام نقل مىفرماید: بر امامان چیزى واجبست كه بر شیعیانشان واجب نیست (مانند لباس خشن پوشیدن و غذاى درشت خوردن مجلسى (ه) و بر شیعیان ماست چیزیكه بر ما نیست، (و آن امور دین خود را از ما پرسیدن است) خداى عزوجل ایشان را امر فرموده كه از ما بپرسند زیرا فرموده است «اگر نمىدانید از اهل ذكر بپرسید» بایشان فرمان داده كه از ما بپرسند ولى پاسخ بر ما لازم نیست، اگر بخواهیم پاسخ دهیم و اگر بخواهیم باز ایستیم.
9- أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ قَالَ كَتَبْتُ إِلَى الرِّضَا ع كِتَاباً فَكَانَ فِی بَعْضِ مَا كَتَبْتُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما كانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ فَقَدْ فُرِضَتْ عَلَیْهِمُ الْمَسْأَلَةُ وَ لَمْ یُفْرَضْ عَلَیْكُمُ الْجَوَابُ قَالَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَإِنْ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَكَ فَاعْلَمْ أَنَّما یَتَّبِعُونَ أَهْواءَهُمْ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 309 روایه: 9 @*@
ترجمه :
محمد بن ابى نصر گوید: بامام رضا(ع) نامهاى نوشتم: كه قسمتى از آن این بود خداى عزوجل فرماید: «اگر نمىدانید از اهل ذكر بپرسید» و نیز فرموده است (122 سوره 9) «مؤمنین همگى نتوانند سفر كنند، پس چرا از هر گروه ایشان، دستهاى سفر نكند، تا در امر دین دانش آموزنده و چون باز گشتند، قوم خویش را بیم دهند، شاید آنها بترسند» بنابراین بر مردم پرسش واجب گشته و بر شما پاسخ واجب نیست، امام علیه السلام مرقوم فرمود: خداى تبارك تعالى فرماید: (50 سوره 28) «اگر از تو نپذیرفتند، بدان كه فقط از هوسهاى خود پیروى مىكنند، گمراهتر از كسیكه پیروى هوس خود كند كیست؟».
شرح :
آیه شریفه «و ما كان المؤمنون لیفرواكافة» را علاوه بر مفسرین و محدثین، علماء اصول هم مورد بحث و تحقیق قرار داده و در باب حجیت خبر واحد به آن استدلال مىكنند و به آیه نفر مشهور گشته، پیغمبر و امام صلوات الله علیهم دورند و در شهر دیگر مىكنند و چون تحصیل علم دین بر آنها لازمست و از طرفى هم ممكن نیست كه همه مكلفین كوچ كنند و شهرى را در اختیار كودكان غیر مكلف گذارند باید كه از تمام مردم شهر، دستهاى از امامشان بشنوند، سپس بشهر خود مراجعت كرده و آنچه آموختهاند بهمشهریان خود باز گویند و ایشان را از عواقب و خیم معاصى بیم دهند، شاید آنها بپذیرند.
بنابراین تحصیل علم بر همه واجبست، براى یك دسته با رفتن بخدمت امام و شنیدن از آنحضرت و براى دیگران با شنیدن از آن دسته هنگامى كه بر مىگردند، پس اصل تحصیل علم بر همه واجبست بوجوب عینى و مسافرت براى تحصیل علم بر چند نفرى بوجوب كفائى واجبست.
و البته از این آیه استفاده مىشود كه پرسیدن مردم از امام لازمست، چنانكه از آیه «فاسألوا اهل الذكر» استفاده مىشود، پس مقصود محمدبن ابى نصر این است كه: طبق این دو آیه بر مردم لازمست كه از شما بپرسند و شما مىفرمائید، كه جواب دادن بر ما لازم نیست، این چگونه درست مىآید؟!! حضرت در پاسخ به آیه شریفه (50 سوره 28) استشهاد مىفرماید یعنى همچنانكه پیغمبر (ص) به مردم پاسخ مىداد ولى هوا پرستان نمىپذیرفتند خداى تعالى آن آیه را نازل فرمود: تا اشاره داشته باشد به اینكه پاسخ دادن بهوا پرستان لازم نیست، ما امامان هم كه جانشین پیغمبر هستیم، همان روش را داریم، پس یكى از جهات پاسخ ندادن ما این است كه سؤال كننده قصد فهمیدن ندارد، بلكه هوا پرست و متمرد است.