بَابٌ آخَرُ وَ هُوَ مِنَ الْبَابِ الْأَوَّلِ إِلَّا أَنَّ فِیهِ زِیَادَةً وَ هُوَ الْفَرْقُ مَا بَیْنَ الْمَعَانِی الَّتِی تَحْتَ أَسْمَاءِ اللَّهِ وَ أَسْمَاءِ الْمَخْلُوقِینَ
1- عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْمُخْتَارِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُخْتَارِ الْهَمْدَانِیِّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ الْعَلَوِیِّ جَمِیعاً عَنِ الْفَتْحِ بْنِ یَزِیدَ الْجُرْجَانِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ الْوَاحِدُ الْأَحَدُ الصَّمَدُ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ لَوْ كَانَ كَمَا یَقُولُ الْمُشَبِّهَةُ لَمْ یُعْرَفِ الْخَالِقُ مِنَ الْمَخْلُوقِ
وَ لَا الْمُنْشِئُ مِنَ الْمُنْشَإِ لَكِنَّهُ الْمُنْشِئُ فَرْقٌ بَیْنَ مَنْ جَسَّمَهُ وَ صَوَّرَهُ وَ أَنْشَأَهُ إِذْ كَانَ لَا یُشْبِهُهُ شَیْءٌ وَ لَا یُشْبِهُ هُوَ شَیْئاً قُلْتُ أَجَلْ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاكَ لَكِنَّكَ قُلْتَ الْأَحَدُ الصَّمَدُ وَ قُلْتَ لَا یُشْبِهُهُ شَیْءٌ وَ اللَّهُ وَاحِدٌ وَ الْإِنْسَانُ وَاحِدٌ أَ لَیْسَ قَدْ تَشَابَهَتِ الْوَحْدَانِیَّةُ قَالَ یَا فَتْحُ أَحَلْتَ ثَبَّتَكَ اللَّهُ إِنَّمَا التَّشْبِیهُ فِی الْمَعَانِی فَأَمَّا فِی الْأَسْمَاءِ فَهِیَ وَاحِدَةٌ وَ هِیَ دَالَّةٌ عَلَى الْمُسَمَّى وَ ذَلِكَ أَنَّ الْإِنْسَانَ وَ إِنْ قِیلَ وَاحِدٌ فَإِنَّهُ یُخْبَرُ أَنَّهُ جُثَّةٌ وَاحِدَةٌ وَ لَیْسَ بِاثْنَیْنِ وَ الْإِنْسَانُ نَفْسُهُ لَیْسَ بِوَاحِدٍ لِأَنَّ أَعْضَاءَهُ مُخْتَلِفَةٌ وَ أَلْوَانَهُ مُخْتَلِفَةٌ وَ مَنْ أَلْوَانُهُ مُخْتَلِفَةٌ غَیْرُ وَاحِدٍ وَ هُوَ أَجْزَاءٌ مُجَزَّاةٌ لَیْسَتْ بِسَوَاءٍ دَمُهُ غَیْرُ لَحْمِهِ وَ لَحْمُهُ غَیْرُ دَمِهِ وَ عَصَبُهُ غَیْرُ عُرُوقِهِ وَ شَعْرُهُ غَیْرُ بَشَرِهِ وَ سَوَادُهُ غَیْرُ بَیَاضِهِ وَ كَذَلِكَ سَائِرُ جَمِیعِ الْخَلْقِ فَالْإِنْسَانُ وَاحِدٌ فِی الِاسْمِ وَ لَا وَاحِدٌ فِی الْمَعْنَى وَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ هُوَ وَاحِدٌ لَا وَاحِدَ غَیْرُهُ لَا اخْتِلَافَ فِیهِ وَ لَا تَفَاوُتَ وَ لَا زِیَادَةَ وَ لَا نُقْصَانَ فَأَمَّا الْإِنْسَانُ الْمَخْلُوقُ الْمَصْنُوعُ الْمُؤَلَّفُ مِنْ أَجْزَاءٍ مُخْتَلِفَةٍ وَ جَوَاهِرَ شَتَّى غَیْرَ أَنَّهُ بِالِاجْتِمَاعِ شَیْءٌ وَاحِدٌ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَرَّجْتَ عَنِّی فَرَّجَ اللَّهُ عَنْكَ فَقَوْلَكَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ فَسِّرْهُ لِی كَمَا فَسَّرْتَ الْوَاحِدَ فَإِنِّی أَعْلَمُ أَنَّ لُطْفَهُ عَلَى خِلَافِ لُطْفِ خَلْقِهِ لِلْفَصْلِ غَیْرَ أَنِّی أُحِبُّ أَنْ تَشْرَحَ ذَلِكَ لِی فَقَالَ یَا فَتْحُ إِنَّمَا قُلْنَا اللَّطِیفُ لِلْخَلْقِ اللَّطِیفِ وَ لِعِلْمِهِ بِالشَّیْءِ اللَّطِیفِ أَ وَ لَا تَرَى وَفَّقَكَ اللَّهُ وَ ثَبَّتَكَ إِلَى أَثَرِ صُنْعِهِ فِی النَّبَاتِ اللَّطِیفِ وَ غَیْرِ اللَّطِیفِ وَ مِنَ الْخَلْقِ اللَّطِیفِ وَ مِنَ الْحَیَوَانِ الصِّغَارِ وَ مِنَ الْبَعُوضِ وَ الْجِرْجِسِ وَ مَا هُوَ أَصْغَرُ مِنْهَا مَا لَا یَكَادُ تَسْتَبِینُهُ الْعُیُونُ بَلْ لَا یَكَادُ یُسْتَبَانُ لِصِغَرِهِ الذَّكَرُ مِنَ الْأُنْثَى وَ الْحَدَثُ الْمَوْلُودُ مِنَ الْقَدِیمِ فَلَمَّا رَأَیْنَا صِغَرَ ذَلِكَ فِی لُطْفِهِ وَ اهْتِدَاءَهُ لِلسَّفَادِ وَ الْهَرَبَ مِنَ الْمَوْتِ وَ الْجَمْعَ لِمَا یُصْلِحُهُ وَ مَا فِی لُجَجِ الْبِحَارِ وَ مَا فِی لِحَاءِ الْأَشْجَارِ وَ الْمَفَاوِزِ وَ الْقِفَارِ وَ إِفْهَامَ بَعْضِهَا
عَنْ بَعْضٍ مَنْطِقَهَا وَ مَا یَفْهَمُ بِهِ أَوْلَادُهَا عَنْهَا وَ نَقْلَهَا الْغِذَاءَ إِلَیْهَا ثُمَّ تَأْلِیفَ أَلْوَانِهَا حُمْرَةٍ مَعَ صُفْرَةٍ وَ بَیَاضٍ مَعَ حُمْرَةٍ وَ أَنَّهُ مَا لَا تَكَادُ عُیُونُنَا تَسْتَبِینُهُ لِدَمَامَةِ خَلْقِهَا لَا تَرَاهُ عُیُونُنَا وَ لَا تَلْمِسُهُ أَیْدِینَا عَلِمْنَا أَنَّ خَالِقَ هَذَا الْخَلْقِ لَطِیفٌ لَطُفَ بِخَلْقِ مَا سَمَّیْنَاهُ بِلَا عِلَاجٍ وَ لَا أَدَاةٍ وَ لَا آلَةٍ وَ أَنَّ كُلَّ صَانِعِ شَیْءٍ فَمِنْ شَیْءٍ صَنَعَ وَ اللَّهُ الْخَالِقُ اللَّطِیفُ الْجَلِیلُ خَلَقَ وَ صَنَعَ لَا مِنْ شَیْءٍ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 160 روایة: 1 @*@
ترجمه :
جرجانى گوید: شنیدم كه حضرت ابوالحسن علیه السلام مىفرمود: خدا لطیف، آگاه، شنوا، بینا، یگانه، یكتا و بىنیاز است، نزاده و زاده نشده و هیچكس همتاى او نیست، اگر او چنان باشد كه مشبهه گویند نه خالق از مخلوق شناخته شود و نه آفریننده از آفریده ولى اوست آفریننده، میان او و كسى كه جسم و صورتش داده و ایجادش كرده فرق است، زیرا چیزى مانند او نیست و او مانند چیزى نباشد، عرض كردم: آرى خدایم قربانت گرداند ولى شما فرمودید او یكتا و بىنیاز است و فرمودید چیزى مانند او نیست در صورتیكه خدا یكتا است و انسان هم یكتا است، مگر یكتائى او شبیه یكتائى انسان نیست؟ فرمود: اى فتح محال گفتى، خدایت پا برجا دارد، همانا تشبیه نسبت بمعانى است، اما نسبت به اسمها همه یكى است و آنها بر صاحب نام دلالت كنند، بیانش اینستكه چون گفته شود انسان یكى است این گفته خبر دادن از آن است كه انسان یك پیكر است و دو پیكر نیست ولى خود انسان یكى نیست زیرا اعضاء و رنگهایش مختلف است، كسیكه رنگهایش مختلف است یكى نیست، اجزاءش قابل تقسیم است، یكنواخت نیست، خونش غیر گوشتش و گوشتش غیر خونش باشد، عصبش غیر رگهایش و مویش غیر پوستش و سیاهیش غیر سفیدى او است همچنین است مخلوقهاى دیگر، پس انسان اسمش یكى است، معنایش یكى نیست، و خداى جل جلالهیكتاست یكتائى جز او وجود ندارد، در او اختلاف و تفاوت و زیادى و كمى نیست، اما انسان مخلوق و مصنوع است، از اجزاء مختلف و مواد گوناگون تركیب شده، جز اینكه در حال جمع اجزاء یك چیز است، عرض كردم: قربانت گردم، رهائى و آسودگیم بخشیدى، خدایت فرج دهد، لطیف و آگاه بودن خدا را كه فرمودى برایم تفسیر كن چنانكه یكتا را تفسیر كردى، من مىدانم كه لطف او غیر از لطف مخلوق است به جهت فرق (میان خالق و مخلوق) ولى دوست دارم برایم شرح دهید، فرمود: اى فتح اینكه گوئیم خدا لطیف است بجهت آفریدن چیز لطیف و دانائیش بچیز لطیف است، مگر نمىبینى خدایت توفیق دهد و ثابت دارداثر ساخت و هنر او را در گیاه لطیف و غیر لطیف و در آفرینش لطیف مثل جاندار كوچك و پشه و كوچك آن و كوچكتر از آن كه بچشم در نیاید بلكه بواسطه كوچكى نر و ماده و نوزاد و پیش زاد آن تشخیص داده نشود و ما چون كوچكى این حیوان را با لطافتش دیدیم و نیز رهبرى شدنش بنزدیكى با ماده و گریز از مرگ و گرد آوردن منافع خویش و جاندارانیكه در گردابهاى دریا و پوستهاى درختان و كویرها و بیابانها و فهمانیدن برخى از آنها اندكى از سخنش را و آنچه به بچههاى خود مىفهماند و خوراك برایشان مىبرد و باز موضوع رنگ آمیزى آنها، سرخ با زرد و سفید با قرمز و اینكه از خردى اندام به چشم ما هویدا نگردند، نه چشمان ما آن را بیند و نه دستهاى ما آن را لمس نماید، از ملاحظه تمام اینها دانستیم كه خالق این مخلوق لطیف در خلقت آنچه نام بردیم لطافت بكار برده بدون رنج بردن و استعمال ابزار و آلت و نیز دانستیم كه هر كه چیزى سازد از مادهاى سازد ولى خداى خالق لطیف بزرگوار خلقت و صنعش از مادهاى نبوده.
2- عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ مُرْسَلًا عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا ع قَالَ قَالَ اعْلَمْ عَلَّمَكَ اللَّهُ الْخَیْرَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قَدِیمٌ وَ الْقِدَمُ صِفَتُهُ الَّتِی دَلَّتِ الْعَاقِلَ عَلَى أَنَّهُ لَا شَیْءَ قَبْلَهُ وَ لَا شَیْءَ مَعَهُ فِی دَیْمُومِیَّتِهِ فَقَدْ بَانَ لَنَا بِإِقْرَارِ الْعَامَّةِ مُعْجِزَةُ الصِّفَةِ أَنَّهُ لَا شَیْءَ قَبْلَ اللَّهِ وَ لَا شَیْءَ مَعَ اللَّهِ فِی بَقَائِهِ وَ بَطَلَ قَوْلُ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ كَانَ قَبْلَهُ أَوْ كَانَ مَعَهُ شَیْءٌ وَ ذَلِكَ أَنَّهُ لَوْ كَانَ مَعَهُ شَیْءٌ فِی بَقَائِهِ لَمْ یَجُزْ أَنْ یَكُونَ خَالِقاً لَهُ لِأَنَّهُ لَمْ یَزَلْ مَعَهُ فَكَیْفَ یَكُونُ خَالِقاً لِمَنْ لَمْ یَزَلْ مَعَهُ وَ لَوْ كَانَ قَبْلَهُ شَیْءٌ كَانَ الْأَوَّلَ ذَلِكَ الشَّیْءُ لَا هَذَا وَ كَانَ الْأَوَّلُ أَوْلَى بِأَنْ یَكُونَ خَالِقاً لِلْأَوَّلِ ثُمَّ وَصَفَ نَفْسَهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بِأَسْمَاءٍ دَعَا الْخَلْقَ إِذْ خَلَقَهُمْ وَ تَعَبَّدَهُمْ وَ ابْتَلَاهُمْ إِلَى أَنْ یَدْعُوهُ بِهَا فَسَمَّى نَفْسَهُ سَمِیعاً بَصِیراً قَادِراً قَائِماً نَاطِقاً ظَاهِراً بَاطِناً لَطِیفاً خَبِیراً قَوِیّاً عَزِیزاً حَكِیماً عَلِیماً وَ مَا أَشْبَهَ هَذِهِ الْأَسْمَاءَ فَلَمَّا رَأَى ذَلِكَ مِنْ أَسْمَائِهِ الْقَالُونَ الْمُكَذِّبُونَ وَ قَدْ سَمِعُونَا نُحَدِّثُ عَنِ اللَّهِ أَنَّهُ لَا شَیْءَ مِثْلُهُ وَ لَا شَیْءَ مِنَ الْخَلْقِ فِی حَالِهِ قَالُوا أَخْبِرُونَا إِذَا زَعَمْتُمْ أَنَّهُ لَا مِثْلَ لِلَّهِ وَ لَا شِبْهَ لَهُ كَیْفَ شَارَكْتُمُوهُ فِی أَسْمَائِهِ الْحُسْنَى فَتَسَمَّیْتُمْ بِجَمِیعِهَا فَإِنَّ فِی ذَلِكَ دَلِیلًا عَلَى أَنَّكُمْ مِثْلُهُ فِی حَالَاتِهِ كُلِّهَا أَوْ فِی بَعْضِهَا دُونَ بَعْضٍ إِذْ جَمَعْتُمُ الْأَسْمَاءَ الطَّیِّبَةَ قِیلَ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَلْزَمَ الْعِبَادَ أَسْمَاءً مِنْ أَسْمَائِهِ عَلَى اخْتِلَافِ الْمَعَانِی
وَ ذَلِكَ كَمَا یَجْمَعُ الِاسْمُ الْوَاحِدُ مَعْنَیَیْنِ مُخْتَلِفَیْنِ وَ الدَّلِیلُ عَلَى ذَلِكَ قَوْلُ النَّاسِ الْجَائِزُ عِنْدَهُمُ الشَّائِعُ وَ هُوَ الَّذِی خَاطَبَ اللَّهُ بِهِ الْخَلْقَ فَكَلَّمَهُمْ بِمَا یَعْقِلُونَ لِیَكُونَ عَلَیْهِمْ حُجَّةً فِی تَضْیِیعِ مَا ضَیَّعُوا فَقَدْ یُقَالُ لِلرَّجُلِ كَلْبٌ وَ حِمَارٌ وَ ثَوْرٌ وَ سُكَّرَةٌ وَ عَلْقَمَةٌ وَ أَسَدٌ كُلُّ ذَلِكَ عَلَى خِلَافِهِ وَ حَالَاتِهِ لَمْ تَقَعِ الْأَسَامِی عَلَى مَعَانِیهَا الَّتِی كَانَتْ بُنِیَتْ عَلَیْهِ لِأَنَّ الْإِنْسَانَ لَیْسَ بِأَسَدٍ وَ لَا كَلْبٍ فَافْهَمْ ذَلِكَ رَحِمَكَ اللَّهُ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ اللَّهُ تَعَالَى بِالْعِلْمِ بِغَیْرِ عِلْمٍ حَادِثٍ عَلِمَ بِهِ الْأَشْیَاءَ اسْتَعَانَ بِهِ عَلَى حِفْظِ مَا یُسْتَقْبَلُ مِنْ أَمْرِهِ وَ الرَّوِیَّةِ فِیمَا یَخْلُقُ مِنْ خَلْقِهِ وَ یُفْسِدُ مَا مَضَى مِمَّا أَفْنَى مِنْ خَلْقِهِ مِمَّا لَوْ لَمْ یَحْضُرْهُ ذَلِكَ الْعِلْمُ وَ یَغِیبُهُ كَانَ جَاهِلًا ضَعِیفاً كَمَا أَنَّا لَوْ رَأَیْنَا عُلَمَاءَ الْخَلْقِ إِنَّمَا سُمُّوا بِالْعِلْمِ لِعِلْمٍ حَادِثٍ إِذْ كَانُوا فِیهِ جَهَلَةً وَ رُبَّمَا فَارَقَهُمُ الْعِلْمُ بِالْأَشْیَاءِ فَعَادُوا إِلَى الْجَهْلِ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ اللَّهُ عَالِماً لِأَنَّهُ لَا یَجْهَلُ شَیْئاً فَقَدْ جَمَعَ الْخَالِقَ وَ الْمَخْلُوقَ اسْمُ الْعَالِمِ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَى عَلَى مَا رَأَیْتَ وَ سُمِّیَ رَبُّنَا سَمِیعاً لَا بِخَرْتٍ فِیهِ یَسْمَعُ بِهِ الصَّوْتَ وَ لَا یُبْصِرُ بِهِ كَمَا أَنَّ خَرْتَنَا الَّذِی بِهِ نَسْمَعُ لَا نَقْوَى بِهِ عَلَى الْبَصَرِ وَ لَكِنَّهُ أَخْبَرَ أَنَّهُ لَا یَخْفَى عَلَیْهِ شَیْءٌ مِنَ الْأَصْوَاتِ لَیْسَ عَلَى حَدِّ مَا سُمِّینَا نَحْنُ فَقَدْ جَمَعْنَا الِاسْمَ بِالسَّمْعِ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَى وَ هَكَذَا الْبَصَرُ لَا بِخَرْتٍ مِنْهُ أَبْصَرَ كَمَا أَنَّا نُبْصِرُ بِخَرْتٍ مِنَّا لَا نَنْتَفِعُ بِهِ فِی غَیْرِهِ وَ لَكِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ لَا یَحْتَمِلُ شَخْصاً مَنْظُوراً إِلَیْهِ فَقَدْ جَمَعْنَا الِاسْمَ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَى وَ هُوَ قَائِمٌ لَیْسَ عَلَى مَعْنَى انْتِصَابٍ وَ قِیَامٍ عَلَى سَاقٍ فِی كَبَدٍ كَمَا قَامَتِ الْأَشْیَاءُ وَ لَكِنْ قَائِمٌ یُخْبِرُ أَنَّهُ حَافِظٌ كَقَوْلِ الرَّجُلِ الْقَائِمُ بِأَمْرِنَا فُلَانٌ وَ اللَّهُ هُوَ الْقَائِمُ عَلَى كُلِّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ وَ الْقَائِمُ أَیْضاً فِی كَلَامِ النَّاسِ الْبَاقِی وَ الْقَائِمُ أَیْضاً یُخْبِرُ عَنِ
الْكِفَایَةِ كَقَوْلِكَ لِلرَّجُلِ قُمْ بِأَمْرِ بَنِی فُلَانٍ أَیِ اكْفِهِمْ وَ الْقَائِمُ مِنَّا قَائِمٌ عَلَى سَاقٍ فَقَدْ جَمَعْنَا الِاسْمَ وَ لَمْ نَجْمَعِ الْمَعْنَى وَ أَمَّا اللَّطِیفُ فَلَیْسَ عَلَى قِلَّةٍ وَ قَضَافَةٍ وَ صِغَرٍ وَ لَكِنْ ذَلِكَ عَلَى النَّفَاذِ فِی الْأَشْیَاءِ وَ الِامْتِنَاعِ مِنْ أَنْ یُدْرَكَ كَقَوْلِكَ لِلرَّجُلِ لَطُفَ عَنِّی هَذَا الْأَمْرُ وَ لَطُفَ فُلَانٌ فِی مَذْهَبِهِ وَ قَوْلِهِ یُخْبِرُكَ أَنَّهُ غَمَضَ فِیهِ الْعَقْلُ وَ فَاتَ الطَّلَبُ وَ عَادَ مُتَعَمِّقاً مُتَلَطِّفاً لَا یُدْرِكُهُ الْوَهْمُ فَكَذَلِكَ لَطُفَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَنْ أَنْ یُدْرَكَ بِحَدٍّ أَوْ یُحَدَّ بِوَصْفٍ وَ اللَّطَافَةُ مِنَّا الصِّغَرُ وَ الْقِلَّةُ فَقَدْ جَمَعْنَا الِاسْمَ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَى وَ أَمَّا الْخَبِیرُ فَالَّذِی لَا یَعْزُبُ عَنْهُ شَیْءٌ وَ لَا یَفُوتُهُ لَیْسَ لِلتَّجْرِبَةِ وَ لَا لِلِاعْتِبَارِ بِالْأَشْیَاءِ فَعِنْدَ التَّجْرِبَةِ وَ الِاعْتِبَارِ عِلْمَانِ وَ لَوْ لَا هُمَا مَا عُلِمَ لِأَنَّ مَنْ كَانَ كَذَلِكَ كَانَ جَاهِلًا وَ اللَّهُ لَمْ یَزَلْ خَبِیراً بِمَا یَخْلُقُ وَ الْخَبِیرُ مِنَ النَّاسِ الْمُسْتَخْبِرُ عَنْ جَهْلٍ الْمُتَعَلِّمُ فَقَدْ جَمَعْنَا الِاسْمَ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَى وَ أَمَّا الظَّاهِرُ فَلَیْسَ مِنْ أَجْلِ أَنَّهُ عَلَا الْأَشْیَاءَ بِرُكُوبٍ فَوْقَهَا وَ قُعُودٍ عَلَیْهَا وَ تَسَنُّمٍ لِذُرَاهَا وَ لَكِنْ ذَلِكَ لِقَهْرِهِ وَ لِغَلَبَتِهِ الْأَشْیَاءَ وَ قُدْرَتِهِ عَلَیْهَا كَقَوْلِ الرَّجُلِ ظَهَرْتُ عَلَى أَعْدَائِی وَ أَظْهَرَنِی اللَّهُ عَلَى خَصْمِی یُخْبِرُ عَنِ الْفَلْجِ وَ الْغَلَبَةِ فَهَكَذَا ظُهُورُ اللَّهِ عَلَى الْأَشْیَاءِ وَ وَجْهٌ آخَرُ أَنَّهُ الظَّاهِرُ لِمَنْ أَرَادَهُ وَ لَا یَخْفَى عَلَیْهِ شَیْءٌ وَ أَنَّهُ مُدَبِّرٌ لِكُلِّ مَا بَرَأَ فَأَیُّ ظَاهِرٍ أَظْهَرُ وَ أَوْضَحُ مِنَ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لِأَنَّكَ لَا تَعْدَمُ صَنْعَتَهُ حَیْثُمَا تَوَجَّهَتْ وَ فِیكَ مِنْ آثَارِهِ مَا یُغْنِیكَ وَ الظَّاهِرُ مِنَّا الْبَارِزُ بِنَفْسِهِ وَ الْمَعْلُومُ بِحَدِّهِ فَقَدْ جَمَعَنَا الِاسْمُ وَ لَمْ یَجْمَعْنَا الْمَعْنَى وَ أَمَّا الْبَاطِنُ فَلَیْسَ عَلَى مَعْنَى الِاسْتِبْطَانِ لِلْأَشْیَاءِ بِأَنْ یَغُورَ فِیهَا وَ لَكِنْ ذَلِكَ مِنْهُ عَلَى اسْتِبْطَانِهِ لِلْأَشْیَاءِ عِلْماً وَ حِفْظاً وَ تَدْبِیراً كَقَوْلِ الْقَائِلِ أَبْطَنْتُهُ یَعْنِی خَبَّرْتُهُ وَ عَلِمْتُ مَكْتُومَ سِرِّهِ وَ الْبَاطِنُ مِنَّا الْغَائِبُ فِی الشَّیْءِ الْمُسْتَتِرُ وَ قَدْ جَمَعْنَا الِاسْمَ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَى وَ أَمَّا الْقَاهِرُ فَلَیْسَ عَلَى مَعْنَى عِلَاجٍ وَ نَصَبٍ وَ احْتِیَالٍ وَ مُدَارَاةٍ وَ مَكْرٍ كَمَا
یَقْهَرُ الْعِبَادُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ الْمَقْهُورُ مِنْهُمْ یَعُودُ قَاهِراً وَ الْقَاهِرُ یَعُودُ مَقْهُوراً وَ لَكِنْ ذَلِكَ مِنَ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَى أَنَّ جَمِیعَ مَا خَلَقَ مُلَبَّسٌ بِهِ الذُّلُّ لِفَاعِلِهِ وَ قِلَّةُ الِامْتِنَاعِ لِمَا أَرَادَ بِهِ لَمْ یَخْرُجْ مِنْهُ طَرْفَةَ عَیْنٍ أَنْ یَقُولَ لَهُ كُنْ فَیَكُونُ وَ الْقَاهِرُ مِنَّا عَلَى مَا ذَكَرْتُ وَ وَصَفْتُ فَقَدْ جَمَعْنَا الِاسْمَ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَى وَ هَكَذَا جَمِیعُ الْأَسْمَاءِ وَ إِنْ كُنَّا لَمْ نَسْتَجْمِعْهَا كُلَّهَا فَقَدْ یَكْتَفِی الِاعْتِبَارُ بِمَا أَلْقَیْنَا إِلَیْكَ وَ اللَّهُ عَوْنُكَ وَ عَوْنُنَا فِی إِرْشَادِنَا وَ تَوْفِیقِنَا
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 162 روایة: 2 @*@
ترجمه :
حضرت امام رضا(ع) به یكى از اصحاب فرمود: بدان خدایت خیر آموزد خداى تبارك و تعالى قدیم است و قدیم بودن صفتى است براى او كه خردمند را رهبرى مىكند به اینكه چیزى پیش از او نبوده و در همیشگى بودنش شریك ندارد، پس به اعتراف داشتن عموم خردمندان این صفت معجزه را (یعنى قدیم بودنى كه از درك آن عاجزند) براى ما روشن گشت كه چیزى پیش از خدا نبوده كه نسبت به دوامش هم چیزى به او نیست (همه چیز فانى شوند و او باقى است (و گفته آنكه معتقد است كه پیش از او یا همراه او چیزى بوده باطل گشت زیرا اگر چیزى همیشه با او باشد خدا خالق او نخواهد بود چونكه او همیشه با خدا بوده پس چگونه خدا خالق كسى باشد كه همیشه با او بوده و اگر چیزى پیش از او باشد او اول خواهد بود نه این و آن كه اول است سزاور است كه خالق دیگرى باشد، آنگاه خداى تبارك و تعالى خود را به نامهائى توصیف نموده كه چون مخلوق را آفرید و پرستش و آزمایشش آنرا خواست، ایشان را دعوت كرد كه او را به آن نامها بخوانند، پس خود را شنوا، بینا، توانا، قائم، گویا، آشكار، نهان، لطیف، آگاه، قوى، عزیز، حكیم، دانا و مانند اینها نامید و چون بدخواهان تكذیب كننده این اسماء را ملاحظه كردند و از طرفى از ما شنیده بودند كه از خدا خبر مىدادیم كه چیزى مانند او نیست و مخلوقى حالش چون او نباشد گفتند: شما كه عقیده دارید خدا مانند و نظیرى ندارد پس چگونه در اسماء حسناى خدا را شریك او ساختید و همه را نام خود پذیرفتید، این خود دلیل است كه شما در تمام یا بعضى حالات مانند خدا هستید زیرا نامهاى خوب را براى خودتان هم جمع كردید.
ما به آنها جواب گوئیم همانا خداى تبارك و تعالى بندگانش را به اسمائى از اسماء خویش با اختلاف معانى الزام نموده است چنانكه یك اسم دو معنى مختلف دارد، دلیل بر این مطلب گفته خود مردم است كه نزد آنها پذیرفته و مشهور است و خدا هم مخلوقش را به همان گفته خطاب كرده و به آنچه مىفهمند با آنها سخن گفته تا نسبت به آنچه ضایع كردند حجت بر آنها تمام باشد، گاهى به مردى گفته مىشود: سگ، خر، گاو، شیلم، تلخ، شیر، تمام اینها بر خلاف حالات مرد است، و این اسمامى به معانى كه براى آنها نهاده شده بكار نرفته است، زیرا انسان نه شیر است و نه سگ، این را بفهم خدایت بیامرزد.
خدا هم كه عالم نامیده مىشود، بواسطه علم حادثى نیست كه چیزها را به آن دادند و بر نگهدارى امر آیندهاش و تفكر در آنچه آفریند تباه كند آنچه را از مخلوقش نابود كرده استعانت جوید كه اگر این علم نزدش حاضر نبود و از او غیبت كرده بود نادان و ناتوان باشد، چنانكه علما مخلوق را مىبینیم براى علم پدید آمده آنها عالم نامیده شوند زیرا پیش از آن نادان بودند بسا باشد كه همان علم از آنها دورى كند و بنادانى برگردند، و خدا را عالم نامند زیرا به چیزى نادان نیست، پس خالق و مخلوق در اسم عالم شریك شدند و معنى چنانكه دانستى مخلتف بود.
و باز پروردگار ما شنوا نامیده شد نه به این معنى كه سوراخ گوشى دارد كه با آن آواز را بشنود و با آن چیزى نبیند مانند سوارخ گوش ما كه از آن مىشنویم ولى با آن نتوانیم دید، اما خدا خود خبر دهد كه هیچ آوازى بر او پوشیده نیست و این بر طبق آنچه ما اسم مىبریم نیست، پس او هم در اسم شنیدن با ما شریك است، ولى معنى مختلف است، همچنین است دیدن او با سوراخ چشم نیست چنانكه ما با سوراخ چشم خود ببینیم و از آن استفاده دیگرى نكنیم ولى خدا بیناست و به هرچه توان نگاه كرد نادان نیست، پس در اسم بینائى با ماست و معنى مختلف است.
او قائم است ولى نه با این معنى كه راست ایستاده و سنگینى روى ساق پا انداخته چنانچه چیزهاى دیگرى ایستند بلكه معنى آن این است كه خدا حافظ و نگهدار است چنانكه كسى گوید فلانى قائم بامر ماست (مانند قیم صفار) و خدا بر هر جانى نسبت به آنچه انجام داده قائم است، و نیز «قائم» در زبان مردم بعضى باقى است و معنى سرپرستى را هم میدهد، چنانكه بمردى گوئى: بامر فرزندان فلانى قیام كن یعنى سرپرستیشان نما، و قائم از ما كسى كه روى ساق ایستاده، پس در اسم شریك او شدیم و در معنى شریك نگشتیم، اما لطیف بودنش بمعنى كمى و باریكى و خردى نیست بلكه به معنى نفوذ در اشیاء (علمش بهمه جا احاطه دارد) و دیده نشدن اوست، چنانكه بمردى گوئى: این امر از من لطیف شد و فلانى در كردار و گفتارش لطیف است، باو خبر مىدهى عقلت در آن امر درمانده و جستن از دست رفته و بطورى عمیق و باریك گشته كه اندیشه دركش نكند، همچنین لطیف بودن خداى تبارك و تعالى از این نظر است كه به حد و وصف درك نشود، و لطافت ما به معنى خردى و كمى است، پس در اسم شریك او شدیم و معنى مختلف گشت.
و اما خبیر (آگاه) كسى است كه چیزى بر او پوشیده نیست و از دستش نرفته، خبیر بودن خدا از نظر آزمایش و عبرت گرفتن از چیزها نیست كه اگر آزمایش و عبرت باشد بداند و چون نباشد نداند زیرا كسى كه چنین باشد نادان است و خدا همیشه نسبت به آفریدگانش آگاه است ولى آگاه در میان مردم كسى است كه از نادانى دانش آموز خبرگیرى كند (كه پس از نادانى آگاه و دانا شده) پس در اسم شریك او شدیم و معنى مختلف شد.
اما ظاهر بودن خدا از آن نظر نیست كه روى چیزها بر آمده و سوار گشته و بر آنها نشسته و به پله بالا بر آمده باشد بلكه بواسطه غلبه و تسلط و قدرتش بر چیزهاست چنانچه مردى گوید «بر دشمنانم ظهور یافتم و خدا مرا بر دشمنم ظهور داد» او از پیروزى و غلبه خبر مىدهد همچنین است ظهور خدا بر چیزها، و معنى دیگر ظاهر بودنش این است كه براى كسى كه او را طلب كند ظاهر است (و براى خدا هم همه چیز ظاهر است) و چیزى بر او پوشیده نیست و اوست مدبر و هر چه آفریده، پس چه ظاهرى از خداى تبارك و تعالى ظاهرتر و روشنتر است زیرا هر سو كه توجه كنى صنعت او موجود است و در وجود خودت از آثار او بقدر كفایت هست، و ظاهر از ما كسى است كه خودش آشكار و محدود و معین باشد پس در اسم شریكیم و در معنى شریك نیستیم. بدرون چیزها راه دارد،
چنانكه كسى گوید «ابطنته» یعنى خوب آگاه شدم و راز پنهانش دانستم و باطن در میان ما كسى است كه در چیزى نهان و پوشیده گشته، پس در اسم شریكم و معنى مختلف است.
و اما قاهر بودن خدا به معنى رنج و زحمت و چاره جوئى و ملاطفت و نیرنگ نیست چنانكه بعضى از بندگان بر بعضى قهر كنند و مقهور قاهر شود و قاهر مقهور گردد، ولى قاهر بودن خداى تبارك و تعالى این است كه تمام آفریدگانش را در برابر او كه آفریدگار است لباس خوارى و زبونى پوشیدهاند، از آنچه خدا نسبت به آنها اراده كند قدرت سرپیچى ندارند، به اندازه چشم به هم زدنى از حكومت او كه گوید: باش و مىباشد خارج نشوند، قاهر در میان آنگونه است كه بیان و وصف كردم، پس در اسم شریكیم و معنى مختلف است، همچنین است تمام اسماء خدا، و اگر ما تمام آنها را بیان نكردیم براى آنكه به مقدارى كه بتو گفتیم پند گرفتن و نیك اندیشیدن كفایت كند خداست یاور تو و یاور ما در هدایت و توفیقمان -.