بَابٌ فِی إِبْطَالِ الرُّؤْیَةِ
1- مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ إِسْحَاقَ قَالَ كَتَبْتُ إِلَى أَبِی مُحَمَّدٍ ع أَسْأَلُهُ كَیْفَ یَعْبُدُ الْعَبْدُ رَبَّهُ وَ هُوَ لَا یَرَاهُ فَوَقَّعَ ع یَا أَبَا یُوسُفَ جَلَّ سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ وَ الْمُنْعِمُ عَلَیَّ وَ عَلَى آبَائِی أَنْ یُرَى قَالَ وَ سَأَلْتُهُ هَلْ رَأَى رَسُولُ اللَّهِ ص رَبَّهُ فَوَقَّعَ ع إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَرَى رَسُولَهُ بِقَلْبِهِ مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ مَا أَحَبَ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه:127 روایة: 1 @*@
ترجمه :
یعقوب بن اسحاق گوید: بامام حسن عسكرى علیهالسلام نوشتم كه: چگونه بنده پروردگارش را پرستد در صورتیكه او را نبیند، آنحضرت نوشت: اى ابایوسف: آقا و مولا ولى نعمت من و پدرانم بزرگتر از آنستكه دیده شود. گوید از آنحضرت سؤال كردم آیا پیغمبر(ص) پروردگارش را دیده است، در جواب نوشت خداى تبارك و تعالى از نور عظمتش بقلب پیغمبرش آنچه دوست داشت ارائه فرمود.
2- أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَى قَالَ سَأَلَنِی
أَبُو قُرَّةَ الْمُحَدِّثُ أَنْ أُدْخِلَهُ عَلَى أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا ع فَاسْتَأْذَنْتُهُ فِی ذَلِكَ فَأَذِنَ لِی فَدَخَلَ عَلَیْهِ فَسَأَلَهُ عَنِ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامِ وَ الْأَحْكَامِ حَتَّى بَلَغَ سُؤَالُهُ إِلَى التَّوْحِیدِ فَقَالَ أَبُو قُرَّةَ إِنَّا رُوِّینَا أَنَّ اللَّهَ قَسَمَ الرُّؤْیَةَ وَ الْكَلَامَ بَیْنَ نَبِیَّیْنِ فَقَسَمَ الْكَلَامَ لِمُوسَى وَ لِمُحَمَّدٍ الرُّؤْیَةَ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ ع فَمَنِ الْمُبَلِّغُ عَنِ اللَّهِ إِلَى الثَّقَلَیْنِ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَ لَا یُحِیطُونَ بِهِ عِلْماً وَ لَیْسَ كَمِثْلِهِ شَیْءٌ أَ لَیْسَ مُحَمَّدٌ قَالَ بَلَى قَالَ كَیْفَ یَجِیءُ رَجُلٌ إِلَى الْخَلْقِ جَمِیعاً فَیُخْبِرُهُمْ أَنَّهُ جَاءَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ أَنَّهُ یَدْعُوهُمْ إِلَى اللَّهِ بِأَمْرِ اللَّهِ فَیَقُولُ لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَ لَا یُحِیطُونَ بِهِ عِلْماً وَ لَیْسَ كَمِثْلِهِ شَیْءٌ ثُمَّ یَقُولُ أَنَا رَأَیْتُهُ بِعَیْنِی وَ أَحَطْتُ بِهِ عِلْماً وَ هُوَ عَلَى صُورَةِ الْبَشَرِ أَ مَا تَسْتَحُونَ مَا قَدَرَتِ الزَّنَادِقَةُ أَنْ تَرْمِیَهُ بِهَذَا أَنْ یَكُونَ یَأْتِی مِنْ عِنْدِ اللَّهِ بِشَیْءٍ ثُمَّ یَأْتِی بِخِلَافِهِ مِنْ وَجْهٍ آخَرَ قَالَ أَبُو قُرَّةَ فَإِنَّهُ یَقُولُ وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرى فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ ع إِنَّ بَعْدَ هَذِهِ الْآیَةِ مَا یَدُلُّ عَلَى مَا رَأَى حَیْثُ قَالَ ما كَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأى یَقُولُ مَا كَذَبَ فُؤَادُ مُحَمَّدٍ مَا رَأَتْ عَیْنَاهُ ثُمَّ أَخْبَرَ بِمَا رَأَى فَقَالَ لَقَدْ رَأى مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْكُبْرى فَآیَاتُ اللَّهِ غَیْرُ اللَّهِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ وَ لا یُحِیطُونَ بِهِ عِلْماً فَإِذَا رَأَتْهُ الْأَبْصَارُ فَقَدْ أَحَاطَتْ بِهِ الْعِلْمُ وَ وَقَعَتِ الْمَعْرِفَةُ فَقَالَ أَبُو قُرَّةَ فَتُكَذِّبُ بِالرِّوَایَاتِ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ ع إِذَا كَانَتِ الرِّوَایَاتُ مُخَالِفَةً لِلْقُرْآنِ كَذَّبْتُهَا وَ مَا أَجْمَعَ الْمُسْلِمُونَ عَلَیْهِ أَنَّهُ لَا یُحَاطُ بِهِ عِلْماً وَ لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَ لَیْسَ كَمِثْلِهِ شَیْءٌ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 128 روایة 2 @*@
ترجمه :
صفوان بن یحیى گوید: ابوقره محدث از من خواست كه او را خدمت حضرت رضا(ع) برم، از آنحضرت اجازه خواستم، اجازه فرمود، ابوقره بمحضرش رسید و از حلال و حرام و احكام دین پرسش كرد تا آنكه سؤالش بتوحید رسید و عرض كرد: براى ما چنین روایت كردهاند كه خدا دیدار و هم سخنى خویش را میان دو پیغمبر تقسیم فرمود: قسمت هم سخنى را بموسى و قسمت دیدار خویش را به محمد عطا كرد. حضرت فرمود: پس آنكه از طرف خدا بجن و انس رسانید كه: دیدهها او را درك نكند، علم مخلوق باو احاطه نكند، چیزى مانند او نیست، كى بود؟ مگر محمد(ص) نبود؟ عرض كرد:
چرا، فرمود: چگونه ممكن است مردى بسوى تمام مخلوق آید و به آنها گوید كه از اجانب خدا آمده و آنها را بفرمان خدا بسوى خدا خواند و بگوید: دیدهها خدا را در نیابند و علمشان باو احاطه نكند و چیزى مانندش نیست سپس همین مرد بگوید: من بچشمم خدا را دیدم و باو احاطه علمى پیدا كردم و او بشكل انسانست!!! خجالت نمىكشید؛! زنادقه نتوانستند چنین نسبتى باو دهند كه او چیزى از جانب خدا آورد و سپس از راه دیگر خلاف آنرا گوید.
ابوقره گفت: خدا خود فرماید: (13 سوره 53) بتحقیق او را در فرود آمدن دیگرى دید. حضرت ابوالحسن(ع) فرمود: بعد از این آیه، آیه ایست كه دلالت دارد بر آنچه پیغمبر دیده، خدا فرماید: (آیه 11) دل آنچه را دید دروغ نشمرد یعنى دل محمد آنچه را چشمش دید، دروغ ندانست سپس خدا آنچه را محمد دیده خبر دهد و فرماید (آیه 18) پیغمبر از آیات بسیار بزرگ پروردگارش دید، و آیات خدا غیر خود خداست، و باز خدا فرماید: مردم احاطه علمى بخدا پیدا نكنند، در صورتیكه اگر دیدگان او را بینند علمشان باو احاطه كرده و دریافت او واقع شده است. ابوقره عرض كرد: پس روایات تكذیب مىنمائید. فرمود: هرگاه روایات مخالف قرآن باشند تكذیبشان كنم، و آنچه مسلمین بر آن اتفاق دارند اینستكه: احاطه علمى باو پیدا نشود، دیدگان او را درك نكنند، چیزى مانند او نیست.
3- أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَیْفٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدٍ قَالَ كَتَبْتُ إِلَى أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا ع أَسْأَلُهُ عَنِ الرُّؤْیَةِ وَ مَا تَرْوِیهِ الْعَامَّةُ وَ الْخَاصَّةُ وَ سَأَلْتُهُ أَنْ یَشْرَحَ لِی ذَلِكَ فَكَتَبَ بِخَطِّهِ اتَّفَقَ الْجَمِیعُ لَا تَمَانُعَ بَیْنَهُمْ أَنَّ الْمَعْرِفَةَ مِنْ جِهَةِ الرُّؤْیَةِ ضَرُورَةٌ فَإِذَا جَازَ أَنْ یُرَى اللَّهُ بِالْعَیْنِ وَقَعَتِ الْمَعْرِفَةُ ضَرُورَةً ثُمَّ لَمْ تَخْلُ تِلْكَ الْمَعْرِفَةُ مِنْ أَنْ تَكُونَ إِیمَاناً أَوْ لَیْسَتْ بِإِیمَانٍ فَإِنْ كَانَتْ تِلْكَ الْمَعْرِفَةُ مِنْ جِهَةِ
الرُّؤْیَةِ إِیمَاناً فَالْمَعْرِفَةُ الَّتِی فِی دَارِ الدُّنْیَا مِنْ جِهَةِ الِاكْتِسَابِ لَیْسَتْ بِإِیمَانٍ لِأَنَّهَا ضِدُّهُ فَلَا یَكُونُ فِی الدُّنْیَا مُؤْمِنٌ لِأَنَّهُمْ لَمْ یَرَوُا اللَّهَ عَزَّ ذِكْرُهُ وَ إِنْ لَمْ تَكُنْ تِلْكَ الْمَعْرِفَةُ الَّتِی مِنْ جِهَةِ الرُّؤْیَةِ إِیمَاناً لَمْ تَخْلُ هَذِهِ الْمَعْرِفَةُ الَّتِی مِنْ جِهَةِ الِاكْتِسَابِ أَنْ تَزُولَ وَ لَا تَزُولُ فِی الْمَعَادِ فَهَذَا دَلِیلٌ عَلَى أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یُرَى بِالْعَیْنِ إِذِ الْعَیْنُ تُؤَدِّی إِلَى مَا وَصَفْنَاهُ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه:129 روایة: 3 @*@
ترجمه :
محمد بن عبید گوید: بحضرت رضا(ع) نامه نوشتم و درباره دیدن خدا و آنچه عامه و خاصه روایت كردهاند سؤال كردم و خواستم كه این مطلب را برایم شرح دهد، حضرت بخط خود نوشت: همه اتفاق دارند و اختلافى میان آنها نیست كه شناسائى از راه دیدن ضرروى و قطعى است، پس اگر درست باشد كه خدا بچشم دیده شود قطعاً شناختن او حاصل شود، آنگاه این شناخت بیرون از این نیست كه یا ایمان است و یا ایمان نیست، اگر این شناسایى از راه دین ایمان باشد پس شناسائى در دنیا كه از راه كسب دلیل است ایمان نباشد زیرا این شناسایى ضد آن است و باید در دنیا مؤمنى وجود نداشته باشد زیرا ایشان خدا عز ذكره را ندیدهاند و اگر شناسائى از راه دیدن ایمان نباشد، شناسائى از راه كسب دلیل بیرون از آن نیست كه یا در معاد نابود شود و نباید نابود شود (و یا نابود نشود،) این دلیل است بر اینكه خداى عز وجل به چشم دیده نشود زیرا دیدن به چشم به آنچه گفتیم مىرسد.
شرح :
هر چند استدلال در روایت سابق با وجود قوت و استحكامش ساده و روشن بود استدلال در این روایت مشكل و پیچیده است بطوریكه فهم آن براى شارحین ایجاد صعوبت كرده است، ولى سخن غواص بحار احادیث علامه مجلسى(ره) در این میان بسیار متین و پسندیده است، آن مرحوم در بیان حدیث سه قول از شارحین و ناظرین در این حدیث را نقل میكند و خودش قول اول را نزدیكتر به افهام مىداند قول دوم گویندهاش معلوم نیست و قول سوم رفتار مرحوم ملاصدر است كه مجلسى(ره) از آن تعبیر به ما حققه بعض الا فاضل مىكند و در آخر مىگوید: شاید در زمان امام علیهالسلام مقدماتى بین دو طرف مجادله براى الزام بوده است كه ما آن را نمىدانیم چنانچه در بیشتر اخبار چنین است، اینك بیان قول اول: شناسائى خدا از راه اكتساب دلیل و راهنمائى قرآن و حدیث به این نتیجه میرسد كه خدا جسم نیست، مانند ندارد پس دیدنش به چشم محال است و اگر فرض شود كسى او را بچشم ببیند قطعاً او را نشناخته است ولى این شناسائى مخالف و ضد شناسائى از راه دلیل است، پس اگر دیدن به چشم ایمان باشد شناسائى از راه دلیل ایمان نیست در صورتى قرآن ایشان را مؤمن خوانده و اگر ایمان نباشد ایمان اكتسابى در قیامت یا از بین مىرود و یا نمىرود و هر دو باطل است زیرا اگر از بین برود مخالف اجماع است كه ایمان ثابت از دلیل كه در دنیا حاصل شده در آخرت محال است از بین برود و اگر از بین نرود با ایمان از راه دیدن به چشم اجتماع نقضین شود.
4- وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ قَالَ كَتَبْتُ إِلَى أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ ع أَسْأَلُهُ عَنِ الرُّؤْیَةِ وَ مَا اخْتَلَفَ فِیهِ النَّاسُ فَكَتَبَ لَا تَجُوزُ الرُّؤْیَةُ مَا لَمْ یَكُنْ بَیْنَ الرَّائِی وَ الْمَرْئِیِّ هَوَاءٌ لَمْ یَنْفُذْهُ الْبَصَرُ فَإِذَا انْقَطَعَ الْهَوَاءُ عَنِ الرَّائِی وَ الْمَرْئِیِّ لَمْ تَصِحَّ الرُّؤْیَةُ وَ كَانَ فِی ذَلِكَ الِاشْتِبَاهُ لِأَنَّ الرَّائِیَ مَتَى سَاوَى الْمَرْئِیَّ فِی السَّبَبِ الْمُوجِبِ بَیْنَهُمَا فِی الرُّؤْیَةِ وَجَبَ الِاشْتِبَاهُ وَ كَانَ ذَلِكَ التَّشْبِیهُ لِأَنَّ الْأَسْبَابَ لَا بُدَّ مِنِ اتِّصَالِهَا بِالْمُسَبَّبَاتِ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه:130 روایة: 4 @*@
ترجمه :
احمد بن اسحاق گوید: بامام حسن عسكرى علیهالسلام نامه نوشتم و از دیدن خدا و اختلاف مردم در آن سؤال كردم. آنحضرت نوشت: تا وقتیكه میان بیننده و دیده شده (هدف دید) هوائیكه دید در آن نفوذ كند نباشد دیدن صورت نگیرد، پس اگر چنین هوائى از میان بیننده و هدف قطع شود دیدن درست نشود و در صورت درستى هم مانند شدن بیننده بهدف است (در اینكه هر دو جایگزین شده و در جهت مخصوصى هستند) زیرا بیننده چون برابر هدف قرار گرفت از نظر شرط دیدن میان آنها تشبیه واقع شود، و این همان بشبیه ممتنع است (كه خدا را مانندى باشد) زیرا اتصال بین اسباب و مسببات حتمى است.
شرح :
دانشمندان طبیعى گویند منعكس شدن چیزى در چشم متوقف بر سه شرط حتمى است: 1هدف دید جسم كثیف باشد تا بتواند نور را منعكس و پراكنده كند از این جهت اجسام لطیفه مانند هوا و فرشته و جن دیده نشوند مگر وقتیكه بقالب جسم كثیف در آیند. 2- میان آن دو فاصله معینى كه نه بسیار دورونه بسیار نزدیك باشد و وجود داشته باشد. 3 میان آندو هواى لطیفى موجود باشد تا حامل جسم شعاعى گردد، امام یازدهم علیهالسلام در این حدیث شریف بقسمتى از این شرائط اشاره كرده و فرموده است اگر خدا دیده شود باید در آن شرایط باشد زیرا رابطه بین شرط و مشروط و سبب و مسبب حتمى است و اگر بر فرض محال این شرایط موجود شد لازم مىآید كه خدا هم مانند مخلوق خود باشد زیرا كه هدف دید قرار گرفته است و هدف دید چنانچه گفتیم باید جسم كثیف باشد و خدا بزرگتر از این است كه جسم باشد.
5- عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ حَضَرْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع فَدَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلٌ مِنَ الْخَوَارِجِ فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا جَعْفَرٍ أَیَّ شَیْءٍ تَعْبُدُ قَالَ اللَّهَ تَعَالَى قَالَ رَأَیْتَهُ قَالَ بَلْ لَمْ تَرَهُ الْعُیُونُ بِمُشَاهَدَةِ الْأَبْصَارِ وَ لَكِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِیمَانِ لَا یُعْرَفُ بِالْقِیَاسِ وَ لَا یُدْرَكُ بِالْحَوَاسِّ وَ لَا یُشَبَّهُ بِالنَّاسِ مَوْصُوفٌ بِالْآیَاتِ مَعْرُوفٌ بِالْعَلَامَاتِ لَا یَجُورُ فِی حُكْمِهِ ذَلِكَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ قَالَ فَخَرَجَ الرَّجُلُ وَ هُوَ یَقُولُ اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه:131 روایة: 5 @*@
ترجمه :
مردى از خوارج خدمت امام باقر علیهالسلام رسید و عرض كرد: اى أبا جعفر چه چیز را مىپرسى؟ فرمود: خداى تعالى را، گفت او را دیدهئى فرمود: دیدگان او را بینائى چشم نبینند ولى دلها او را بحقیقت ایمان دیدهاند، با سنجش شناخته نشود و با حواس درك نشود و به مردم مانند نیست، با آیاتش توصیف شده و با علامات شناخته شده، در داوریش ستم نكد، اوست خدا سزاوار پرستشى جز او نیست، مرد خارجى بیرون رفت و میگفت: خدا داناتر است كه رسالت خویش را كجا قرار دهد.
6- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ
عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْمَوْصِلِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ جَاءَ حِبْرٌ إِلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَلْ رَأَیْتَ رَبَّكَ حِینَ عَبَدْتَهُ قَالَ فَقَالَ وَیْلَكَ مَا كُنْتُ أَعْبُدُ رَبّاً لَمْ أَرَهُ قَالَ وَ كَیْفَ رَأَیْتَهُ قَالَ وَیْلَكَ لَا تُدْرِكُهُ الْعُیُونُ فِی مُشَاهَدَةِ الْأَبْصَارِ وَ لَكِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِیمَانِ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه:131 روایة: 6 @*@
ترجمه :
امام صادق علیهالسلام فرمود: عالمى خدمت امیرالمؤمنین رسید و گفت اى امیرمؤمنان: پروردگارت را هنگام پرستش او دیدهئى! فرمود: واى بر تو! من آن نیستم كه پروردگارى را كه ندیدهام بپرستم، عرضكرد: چگونه او را دیدهاى؟ فرمود: واى بر تو دیدگان هنگام نظر افكندن او را درك نكنند ولى دلها با حقایق ایمان او را دیدهاند.
7- أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَى عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ ذَاكَرْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع فِیمَا یَرْوُونَ مِنَ الرُّؤْیَةِ فَقَالَ الشَّمْسُ جُزْءٌ مِنْ سَبْعِینَ جُزْءاً مِنْ نُورِ الْكُرْسِیِّ وَ الْكُرْسِیُّ جُزْءٌ مِنْ سَبْعِینَ جُزْءاً مِنْ نُورِ الْعَرْشِ وَ الْعَرْشُ جُزْءٌ مِنْ سَبْعِینَ جُزْءاً مِنْ نُورِ الْحِجَابِ وَ الْحِجَابُ جُزْءٌ مِنْ سَبْعِینَ جُزْءاً مِنْ نُورِ السِّتْرِ فَإِنْ كَانُوا صَادِقِینَ فَلْیَمْلَئُوا أَعْیُنَهُمْ مِنَ الشَّمْسِ لَیْسَ دُونَهَا سَحَابٌ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه:131 روایة: 7 @*@
ترجمه :
عاصم بن حمید گوید: با امام صادق علیهالسلام درباره آنچه راجع بدیدن خدا روایت كنند مذاكره میكردم، حضرت فرمود: این خورشید یك هفتادم نور كرسى است و كرسى یك هفتادم نور عرش و عرش یك هفتادم نور حجاب و حجاب یك هفتادم نور ستر، اگر آنها راست گویند چشم خود را بهمین خورشید وقتیكه در ابر نباشد بدوزند.
8- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى وَ غَیْرُهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنِ ابْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَى السَّمَاءِ بَلَغَ بِی جَبْرَئِیلُ مَكَاناً لَمْ یَطَأْهُ قَطُّ جَبْرَئِیلُ فَكَشَفَ لَهُ فَأَرَاهُ اللَّهُ مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ مَا أَحَبَّ
فِی قَوْلِهِ تَعَالَى لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِكُ الْأَبْصارَ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 132 روایة: 8 @*@
ترجمه :
حضرت رضا(ع) فرمود: رسول خدا(ص) مىفرمود: چون مرا به آسمان بردند، جبرئیل مرا بجائى رسانید كه جبرئیل هیچگاه به آنجا گام ننهاده بود، سپس از پیش دیده پیغمبر پرده بر داشته شد و خدا از نور عظمت خویش به آنحضرت آنچه دوست داشت ارائه فرمود.
(درباره آیه شریفه «دیدگان او را در نیابند ولى او دیدگان را دریابد).
تفسیر آیه : لا تدركه الأبصار و هو یدرك الأبصار
9- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِهِ لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ قَالَ إِحَاطَةُ الْوَهْمِ أَ لَا تَرَى إِلَى قَوْلِهِ قَدْ جاءَكُمْ بَصائِرُ مِنْ رَبِّكُمْ لَیْسَ یَعْنِی بَصَرَ الْعُیُونِ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ لَیْسَ یَعْنِی مِنَ الْبَصَرِ بِعَیْنِهِ وَ مَنْ عَمِیَ فَعَلَیْها لَیْسَ یَعْنِی عَمَى الْعُیُونِ إِنَّمَا عَنَى إِحَاطَةَ الْوَهْمِ كَمَا یُقَالُ فُلَانٌ بَصِیرٌ بِالشِّعْرِ وَ فُلَانٌ بَصِیرٌ بِالْفِقْهِ وَ فُلَانٌ بَصِیرٌ بِالدَّرَاهِمِ وَ فُلَانٌ بَصِیرٌ بِالثِّیَابِ اللَّهُ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ یُرَى بِالْعَیْنِ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 132 روایة: 9 @*@
ترجمه :
ابن سنان گوید: امام صادق علیهالسلام راجع به آیه (104 سوره 6) دیدگان او را در نیابند، فرمود: مقصود احاطه وهم است (یعنى معنى مقصود از آیه شریفه اینستكه خدا در خاطرها نگنجد و چشم دل باو دست نیابد) مگر نمىبینى خدا چه مىفرماید (آیه 104 سوره انعام) از پروردگارتان بصیرتها سوى شما آمده، كه مقصود بینائى بچشم نیست (و نیز در آیه 104 سوره 6) فرماید هر كه بینا شد بسود خودش باشد كه مقصود بینائى بچشم نیست، (سپس فرماید) و هر كه كور گشت بزیان خودش باشد، كه مقصود كورى چشم نیست، همانا مقصود احاطه وهم است چنانكه مىگویند فلانى بشعر بیناست و فلانى بفقه بیناست و فلانى بسكه پول بیناست و فلانى بلباس بیناست، خدا بزرگوارتر از اینست كه بچشم دیده شود. (خلاصه اینكه چون دیدن خدا بچشم محالست و هیچكس خیال آنرا نمىكند آیه شریفه آنرا نفى نكرده است تا از قبیل توضیح واضح باشد بلكه مقصود از آیه شریفه احاطه وهم است بخدا و گنجیدن كنه ذات در خاطر انسان كه چون توهم این معنى ممكن است آیه شریفه آنرا نفى نموده.
10- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ اللَّهِ هَلْ یُوصَفُ فَقَالَ أَ مَا تَقْرَأُ الْقُرْآنَ قُلْتُ بَلَى
قَالَ أَ مَا تَقْرَأُ قَوْلَهُ تَعَالَى لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِكُ الْأَبْصارَ قُلْتُ بَلَى قَالَ فَتَعْرِفُونَ الْأَبْصَارَ قُلْتُ بَلَى قَالَ مَا هِیَ قُلْتُ أَبْصَارُ الْعُیُونِ فَقَالَ إِنَّ أَوْهَامَ الْقُلُوبِ أَكْبَرُ مِنْ أَبْصَارِ الْعُیُونِ فَهُوَ لَا تُدْرِكُهُ الْأَوْهَامُ وَ هُوَ یُدْرِكُ الْأَوْهَامَ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 133 روایة: 10 @*@
ترجمه :
ابوهاشم گوید: بامام رضا(ع) عرض كردم: مىتوان خدا را توصیف نمود؟ فرمود: مگر قرآن نمىخوانى؟ عرض كردم: چرا فرمود: مگر نخواندهئى گفته خدایتعالى را «أبصار دركش نكنند و خاطرات دلها از بینائى چشمها قویتر است، خاطرات او را درك نكنند و او خاطرات را درك كند.
11- مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْقَاسِمِ أَبِی هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ ع لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِكُ الْأَبْصارَ فَقَالَ یَا أَبَا هَاشِمٍ أَوْهَامُ الْقُلُوبِ أَدَقُّ مِنْ أَبْصَارِ الْعُیُونِ أَنْتَ قَدْ تُدْرِكُ بِوَهْمِكَ السِّنْدَ وَ الْهِنْدَ وَ الْبُلْدَانَ الَّتِی لَمْ تَدْخُلْهَا وَ لَا تُدْرِكُهَا بِبَصَرِكَ وَ أَوْهَامُ الْقُلُوبِ لَا تُدْرِكُهُ فَكَیْفَ أَبْصَارُ الْعُیُونِ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه:133 روایة: 11 @*@
ترجمه :
ابوهاشم گوید: بحضرت جواد(ع) آیه «لاتدركه الابصار وهو یدرك الابصار» را عرض كردم، فرمود: اى ابا هاشم خاطره دلها دقیقتر از بینائى چشمهاست، زیرا تو گاهى با خاطره دلت سند و هند و شهرهائیكه به آنها نرفتهاى درك مىكنى ولى با چشمت درك نمیكنى، خاطره دلها خدا را درك نكنند تا چه رسد به بینائى چشمها.
12- عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ قَالَ الْأَشْیَاءُ كُلُّهَا لَا تُدْرَكُ إِلَّا بِأَمْرَیْنِ بِالْحَوَاسِّ وَ الْقَلْبِ وَ الْحَوَاسُّ إِدْرَاكُهَا عَلَى ثَلَاثَةِ مَعَانٍ إِدْرَاكاً بِالْمُدَاخَلَةِ وَ إِدْرَاكاً بِالْمُمَاسَّةِ وَ إِدْرَاكاً بِلَا مُدَاخَلَةٍ وَ لَا مُمَاسَّةٍ فَأَمَّا الْإِدْرَاكُ الَّذِی بِالْمُدَاخَلَةِ فَالْأَصْوَاتُ وَ الْمَشَامُّ وَ الطُّعُومُ وَ أَمَّا الْإِدْرَاكُ بِالْمُمَاسَّةِ فَمَعْرِفَةُ الْأَشْكَالِ مِنَ التَّرْبِیعِ وَ التَّثْلِیثِ وَ مَعْرِفَةُ اللَّیِّنِ وَ الْخَشِنِ وَ الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ وَ أَمَّا الْإِدْرَاكُ بِلَا مُمَاسَّةٍ وَ لَا مُدَاخَلَةٍ فَالْبَصَرُ فَإِنَّهُ یُدْرِكُ الْأَشْیَاءَ بِلَا مُمَاسَّةٍ وَ لَا مُدَاخَلَةٍ فِی حَیِّزِ غَیْرِهِ وَ لَا فِی حَیِّزِهِ وَ إِدْرَاكُ الْبَصَرِ لَهُ سَبِیلٌ وَ سَبَبٌ فَسَبِیلُهُ الْهَوَاءُ وَ سَبَبُهُ الضِّیَاءُ فَإِذَا كَانَ السَّبِیلُ مُتَّصِلًا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْمَرْئِیِّ وَ السَّبَبُ قَائِمٌ أَدْرَكَ مَا یُلَاقِی مِنَ الْأَلْوَانِ وَ الْأَشْخَاصِ فَإِذَا حُمِلَ الْبَصَرُ عَلَى مَا لَا سَبِیلَ لَهُ فِیهِ رَجَعَ رَاجِعاً فَحَكَى مَا وَرَاءَهُ كَالنَّاظِرِ فِی الْمِرْآةِ لَا یَنْفُذُ بَصَرُهُ فِی الْمِرْآةِ فَإِذَا لَمْ یَكُنْ لَهُ سَبِیلٌ رَجَعَ رَاجِعاً یَحْكِی مَا وَرَاءَهُ وَ كَذَلِكَ النَّاظِرُ فِی الْمَاءِ الصَّافِی یَرْجِعُ رَاجِعاً فَیَحْكِی مَا وَرَاءَهُ إِذْ لَا سَبِیلَ لَهُ فِی إِنْفَاذِ بَصَرِهِ فَأَمَّا الْقَلْبُ فَإِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الْهَوَاءِ فَهُوَ یُدْرِكُ جَمِیعَ مَا فِی الْهَوَاءِ وَ یَتَوَهَّمُهُ فَإِذَا حُمِلَ الْقَلْبُ عَلَى مَا لَیْسَ فِی الْهَوَاءِ مَوْجُوداً رَجَعَ رَاجِعاً فَحَكَى مَا فِی الْهَوَاءِ فَلَا یَنْبَغِی لِلْعَاقِلِ
أَنْ یَحْمِلَ قَلْبَهُ عَلَى مَا لَیْسَ مَوْجُوداً فِی الْهَوَاءِ مِنْ أَمْرِ التَّوْحِیدِ جَلَّ اللَّهُ وَ عَزَّ فَإِنَّهُ إِنْ فَعَلَ ذَلِكَ لَمْ یَتَوَهَّمْ إِلَّا مَا فِی الْهَوَاءِ مَوْجُودٌ كَمَا قُلْنَا فِی أَمْرِ الْبَصَرِ تَعَالَى اللَّهُ أَنْ یُشْبِهَهُ خَلْقُهُ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 133 روایة: 12@*@
ترجمه :
هشام بن حكم گوید: تمام اشیاء با دو چیز درك شوند: حواس پنجگانه و دل، و ادراك حواس بر سه قسم است: 1- ادراك بوسیله دخول 2- ادراك بوسیله سودن و لمس كردن 3- ادراك بدون دخول و سودن. اما ادراك بوسیله دخول در صداها و بوئیدنیها و چشیدنیها است (كه صوت داخل گوش شود و هواى متعفن داخل بینى و چشیدنى داخل بصاق و زبان) و اما ادراك بلمس و سودن در شناختن اشكال هندسى مانند مربع و مثلث (چنانچه در تاریكى دست روى جسم مثلث و مربع گذاریم) و نیز در شناختن نرمى و زبرى و گرمى و سردى است و اما ادراك بىدخول و سودن با چشم است زیرا كه چشم چیزها را درك مىكند بدون لمس و دخول نه در جانب خود و نه در جانب آنها (مثلا انسان كه قلمرا مىبیند نه قلم بچشم او در آید و به آن ساید و نه چشم بطرف قلم رود و اینكار كند) و ادراك بچشم راه و وسیله مخصوصى دارد، راهش هوا و وسیلهاش روشنى است كه چون راه بین چشم و هدف متصل شد و وسیله برجا بود، چشم آنچه را در ملاقاتش باشد مانند رنگها و پیكرها درك كند و اگر چشمرا بچیزى وادارند كه راهى برایش نباشد بازگشت كند و پشت سرشرا (كه پیكر بیننده است) نشان دهد، مانند كسیكه در آینه بنگرد چشمش در آینه نفوذ نكند و چون راه نفوذ در آینه را ندارد بازگشت كند و پشت سرشرا نشان دهد، همچنین كسیكه در آب صاف بنگرد بینائیش بر گردد و پشت سر شرانشان دهد زیرا راهى براى نفوذ چشمش نیست و اما دل تسلطش بهوا و فضاى جهانست، و او آنچه را در فضاست درك كند و بخاطر گذراند، و اگر دل را بدرك آنچه در فضا نیست وادار كند و آن شناختن خداى جل و عز است زیرا كسى كه چنین كند غیر آنچه در فضاست درك نكند چنانچه راجع بچشم گفتیم، خدا بزرگتر از اینستكه مانند خلقش باشد.
توضیج این روایت مرسل و موقوفست یعنى سندش بامام(ع) نرسیده و تنها از قول هشام بن حكم كه از اكابر اصحاب حضرت صادق و بلكه شاگرد اول مكتب آنحضرت است نقل شده است پس سخن او متخذ از فرمایش امام علیهالسلام و یا عین كلام آنحضرتست.