سجده، نشان تذلّل و خاکساری در برابر خداوند و عالیترین درجه عبودیّت است.
انسان، با سجده، خود را همرنگ با هستی میکند «وَلِلَّهِ یَسْجُدُ مِا فِی السَّمَوَتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ»**نحل، آیه 49.***
سجده، بهترین حالتی است که انسان به خدا نزدیک میشود.
سجده، رمز دورانهای چهارگانه زندگی انسان است، علی علیه السلام میفرماید: سجده اول، یعنی اینکه از خاکم، سر برداشتن، رمز زندگی دنیایی است. سجده دوم، رمز مردن و به خاک خفتن است، سر برداشتن، رمز محشور شدن است.**بحارالانوار، ج 82، ص 139.*** و این مضمون این آیه است که: شمارا از خاک آفریدیم و به خاک برمیگردانیم و بار دیگر از خاک، بیرونتان میآوریم.**طه، آیه 55.***
چون سجده، نشان عبودیّت است، پس سجده برخوردنیها و پوشیدنیها ممنوع است. زیرا مردم در حال قرب به خدا، نباید به چیزی سجده کنند که (در غیر حال نماز) بنده آنند...!**وسائلالشیعه، ج 3، ص 591.***
سجده برای غیر خدا جایز نیست.**جن، آیه 18.*** اگر برادران یوسف هم در برابر او به سجده افتادند، در حقیقت عبادت برای خدا و سپاس به درگاه او بود که یوسف را از قعر چاه به آن عزّت و شوکت رسانده بود.**یوسف، آیه 100.***
سجود هستی برای خدا
طبق بیان قرآن و جهانبینی الهی، همه کائنات و ذرّات، به نوعی دارای شعورند و به ستایش و تسبیح و سجود برای خدای متعال مشغولند. در قرآن، آیات زیادی بر این سخن گواه است. از جمله این آیه: «أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَن فِی السَّمَوَتِ وَمَن فِی الْأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَآبُّ وَکَثِیرٌ مِّنَ النَّاسِ وَکَثِیرٌ حَقَّ عَلَیْهِ الْعَذَابُ»**حج، آیه 18.*** آیا ندیدی که تمام آنان که در آسمانها و زمیناند، برای خدا سجده میکنند، و نیز، خورشید و ماه ستارگان و کوهها و درختان و جنبدگان و بسیاری از مردم. و بسیاری هم (که از سجده سرپیچی میکنند) فرمان قهر و عذاب الهی درباره آنان قطعی است. مولوی نیز در اشعار خود، به شعور و نطق ذرّات عالم اشاره کرده، میگوید:
نطق آب و نطق خاک و نطق گل - هست مخصوص حواس اهل دل
جمله ذرّات، در عالم نهان - با تو میگویند روزان و شبان
ما سمعیعیم و بصیر و باهُشیم - با شما نامحرمان ما خامُشیم
از جمادی سوی جانِ جان شوید - غلغله اجزای عالم بشنوید
فاش تسبیح جمادات آیدت - وسوسه تأویلها بزدایدت
این جهان بینی، به نحوی در آیات قرآن هم مطرح است.
خداوند، به بعضی از پیامبران، منطق و زبان پرندگان را تعلیم داد.**«عُلّمنا منطق الطّیر» نمل، آیه 16. ***حضرت سلیمان، گفت و گوی موران را میفهمید.**«فتبسّم ضاحکاً من قولها...» نمل، آیه 19.***
همه موجودات، تسبیح گوی خدایند ولی شما تسبیح آنان را نمیفهمید.**اسراء، آیه 44.*** علامه طباطبائی پس از بیانی مفصّل در این باره، میفرماید: «وَالحَّقُ انَّ التَّسبیحَ فِی الْجَمیِعِ حقیقیٌّ قالیّ»**المیزان، ج 13، ص 117.***
حق آنست که تسبیح موجودات، یک حقیقت است (نه مجاز) و با لفظ و صوت است (نه آفرینش).
البته لازم نیست همه الفاظ و اصوات، یکسان باشند.
گرچه تسبیح موجودات، به یک معنی به اینست که با وجودشان، گواه ذاتِ بی عیب خدای متعالاند، ولی بالاتر از این را آیات قرآن و روایات، میرساند. در حدیث است: به صورت حیوان، سیلی نزنید، چون تسبیح خدا میگوید.**وسائلالشیعه، ج 8، ص 353.*** و نیز: لباس خود را بشویید، چون لباس کثیف، تسبیح خدا نمیکند.**تفسیر نمونه، ج 12، ص 140.***
قرآن، از گزارش دادنِ «هدهد» به سلیمان سخن میگوید.**نمل، آیه 23.***
به هر حال، سجود و تسبیح نمازگزار، همآوایی با اجزای عالم وجود است که همه در برابر فرمان وعظمت خدا، خاضع وساجدند.
سجده اولیاء خدا
آگاهی از سجده اولیاء الهی، الهام بخش خضوع و خشوع و عبادت است. اینک به چند نمونه اشاره میکنیم:
امام سجاد علیه السلام سجدههای خود را به قدری با توجّه وتکرار نام خدا انجام میداد، که هرگاه سربلند میکرد، بدن مبارکش خیس عرق بود.**«اذا سجد لم یرفع حتی یرفض عرقاً» بحارالانوار، ج 82، ص 137.***
امام کاظم علیه السلام بعد از نماز صبح، سر بر خاک مینهاد و تا روز بلند میشد، در حال سجود بود.**«کان یسجد بعد ما یصلی فلا یرفع رأسه حتی یتعالی النهار» قصارالجمل، «سجده».***
دلیل آنکه حضرت ابراهیم علیه السلام مقام «خلیل اللّهی» رسید، سجدههای طولانی او بود.**«قیل للصادق علیه السلام لِمِ اتّخذ اللّه ابراهیم خلیلاً؟ قال: لکثرة سجوده علی الارض» مستدرکالوسائل، ج 1، ص 329.***
سلمان فارسی میگفت: اگر سجود نبود، من آرزوی مرگ میکردم.**«لولا السجود للّه... لتمنیت الموت» بحار، ج 6، ص 130. ***(یعنی از زندگی دنیا تنها سجده را دوست دارم)
حضرت موسی علیه السلام پس از هر نماز نافله، سمت راست و چپ صورت خود را بر خاک میمالید.**قصارالجمل، سجده.***
شخصی میگوید: امام صادق علیه السلام را دیدم که در حال سجده، پانصد مرتبه ذکر «سبحان الله» را تکرار میکرد.**وسائلالشیعه، ج 4، ص 979.***
دلیل آن که به امام چهارم، لقب «سجّاد» داده شده، این بود که اثر سجود، در همه مواضع هفتگانه امام دیده میشد.**«کاناثرالسجودفیجمیعمواضعسجودهفسمّیالسجادلذلک» وسائلالشیعه، ج4، ص977.***
قرآن، اصحاب رسول خدا علیه السلام را چنین توصیف میکند که: بر کافران، سخت و شدیدند، ولی با خود، نرم و مهربان. آنان را اهل رکوع و سجود میبینی، در پی فضل و رضایت الهی هستند، اثر سجود، در سیمایشان آشکار است: «سِیَماهُمْ فِی وُجُوهِهِم مِّنْ أَثَرِ السُّجُودِ»**فتح، آیه 29.***
آثار سجده
سجده، انسان را به خدا نزدیک میکند، گناهان را میریزد، کمر شیطان را میشکند و انسان را بهشتی میسازد.
اینک چند حدیث در این باره:
شخصی خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت: گناهانم بسیار و عملم اندک است. فرمود: سجدههای خود را زیاد کن، زیرا آنگونه که باد، برگ درختان را میریزد، سجده هم گناهان را میریزد.**بحارالانوار، ج 82، ص 162 و مستدرک، ج 1، ص 329.***
گروهی خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رسیدند و تقاضای ضمانت بهشت رفتن خود را داشتند. حضرت فرمود: بشرطِ آنکه با سجدههای طولانی، بر این کار مرا یاری کنید.**بحارالانوار، ج 82، ص 164 و مستدرک، ج 1، ص 329.***
امام صادق علیه السلام فرمود: سجدههای خود را طولانی کنید، زیرا سختترین ناراحتی را بر شیطان، سجده انسان وارد میکند. چرا که او خود، مأمور به سجده بر آدم شد و نافرمانی کرد ولی انسان، اطاعت کرد و رستگار شد.**بحارالانوار، ج 82، ص 163.***
پیامبر اسلام به یکی از یاران خود فرمود:
«اِذا اَرَدْتَ اَنْ یَحشُرکَ اللّهُ مَعیَ فَاَطِلِ السُجودَ بَیْنَ یَدَیِ اللّه»**بحارالانوار، ج 82، ص 164.***
اگر میخواهی در قیامت با من باشی، در پیشگاه خدا سجدههای طولانی داشته باش.
سجده بر خاک کربلا
گاهی برخی چیزهای طبیعی و مادّی، یادآور مفاهیم بلند معنوی و ارزشی است. خاک شهید نیز اینگونه است.
مستحبّ است انسان بر خاک قبر سیدالشهداء سجده کند. چرا که سجده بر تربت پاک حسین علیه السلام ، یادآور حماسهها و معنویّتهای کربلاست و انسان را با فرهنگ جهاد و شهادت، آشنا و مأنوس میکند و از تربت امام، میتوان بوی ایثار و فداکاری را استشمام کرد و اینگونه از مکتب شهیدان، درسی هر روزه گرفت.
امام صادق علیه السلام جز بر خاک قبر امام حسین علیه السلام سجده نمیکرد،**«کان الصادق علیه السلام لایسجدُ الاّ علی تربةِ الحسین تذللا له» وسائلالشیعه، ج3، ص 608.*** و میفرمود: سجده بر خاک حسین علیه السلام نورانیّتی دارد که پردههای مانع را پاره میکند.**بحارالانوار، ج 103، ص 135. روایات مربوط به تربت امام حسین علیه السلام ، از ص 106 تا ص 140 است.***