غیر از شرایط صحّت و قبول عبادات که بیان شد. اموری هم جزء شرایط کمال عبادت است. این شرایط، نشان دهنده ارزش والاتر و محتوای بهتر و تأثیر بیشتر عبادات است. این شرایط، از این قرار است:
1- مشکلتر باشد
انجام کارها و عبادات آسان، از همه کس برمیآید، ولی عباداتی که دشوارتر است و همّت و اراده و رنج بیشتری لازم دارد، با ارزشتر و به کمال نزدیکتر است. قرآن، از کسانی که در دوران سختی، پیامبر خدا را یاری و پیروی کردند ستایش میکند.**توبه، آیه 117.*** امام مجتبی علیه السلام با آنکه مرکب سواری داشت، ولی پیاده به سفر حج میرفت تا پاداش بیشتری داشته باشد. قرآن، از نماز شب خوانانی تمجید میکند که خود را از بستر نرم و گرم جدا کرده به نیایش و نماز میپردازند.**سجده، آیه 15.***
علی علیه السلام فرموده است: «اَفْضَلُ الاعمالِ ما اَکْرَهْتَ نَفْسَکَ عَلَیْهِ»**قصارالجمل، ج 2، ص 74.***
برترین کارها آنست که خود را بر انجام آن وادار کنی.
قرآن، پاداش و مقام مجاهدان بزرگ و سخت کوش را برتر دانسته و میفرماید: «فَضَّلَ اللَّهُ الُْمجَهِدِینَ عَلَی الْقَعِدِینَ أَجْرَاً عَظِیماً»**نساء، آیه 95.***
2- مهمتر باشد
در انجام کارها، رعایت «اهم و مهّم»، نشان عقل و عاقبت اندیشی و مصلحت شناسی است و اسلام، در کارها به آنچه که لازمتر و مفیدتر و مهمتر است تشویق میکند، چه در آموختن، چه در عبادت، چه در انفاق.
پیامبر اسلام فرموده است: «لا صَدَقَةَ وَ ذُورَحِمٍ مُحتاج»**نهج الفصاحه، 522.***
با وجود بستگان نیازمند، انفاق و کمک به دیگران بی ارزش است.
و علی علیه السلام میفرماید: «لا قُربَة بِالنَوافِلِ اِذا اَضرَّتْ بِالْفَرائِضِ»**الحیاة، ج 1، ص 318.***
هر گاه نمازهای مستحب، به نمازهای واجب ضرر برساند، آنگونه عبادت، موجب قرب به خدا نخواهد بود.
3- اثرش پایدارتر باشد
برکت، آثار فراوان و فواید ماندگار یک عمل و انسان است. کاری و عبادتی صفت کمال دارد که آثار آن زودگذر و ناپایدار نباشد.
علی علیه السلام میفرماید: «رُتَّ یَسیرٍ اَنْمی مِنْ کَثیرٍ»**نهج البلاغه، وصیت 31.***
چه بسا کارهای کم وناچیز، که از کارهای بسیار رشد ونموّ بیشتری دارد.
برخی از تألیفات و اقدامات شایسته و مراکز خدماتی به اندازهای خیر و برکت و آثار وجودی دارد که بسیاری از آثار و نوشتهها و اعمال، فاقد آنست. پس برکت نیز یکی از شرایط کمال عبادات است.
4- در خطّ پیامبر باشد
کمال عبادات و اعمال، آنست که در مسیر و خط سنّت و سیره پیامبر و اولیاء دین باشد، نه بر اساس تشریفات یا سنّتهای موروثی از نیاکان یا محیط و خواسته مردم. عبادت، هر چه به روش معصومین علیهم السلام نزدیکتر باشد ارزشمندتر است.
5 - سبقت داشته باشد
در عبادات و کارهای نیک، سابقه ارزش دارد و پیشتازی به اینگونه امور، ملاک کمال است. قرآن، بطور مکرّر، فرمانِ «سارعوا» و «سابقوا» دارد. در جایی میفرماید: «لَا یَسْتَوِی مِنکُم مَّنْ أَنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَتَلَ أُوْلَئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِّنَ الَّذِینَ أَنفَقُواْ مِن بَعْدُ وَقَتَلُواْ وَکُلّاً وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَی»**حدید، آیه 10.***
مسلمانانی که پیش از فتح مکه، انفاق و جهاد کردند، پاداش بیشتری دارند از آنانکه پس از فتح مکه انفاق و مبارزه کردند. گرچه خداوند به هر دو گروه، وعده پاداش داده است.
پس سبقت در کارهای شایسته (انفاق و جهاد) از ملاکهای کمال است. در حدیثی میخوانیم، علی علیه السلام فرمود:
«لایتمّ المعروفُ الاّ بثلاثِ خصالٍ: تَعْجیله وَ تَصْغیِرهُ وَ سترهُ»**قصارالجمل، ج 2، ص 30.*** کار خیر، زمانی ارزش بیشتر دارد که هم زودتر انجام بگیرد، هم انجام دهنده آنرا کوچک پندارد (و به آن مغرور نشود) و هم پنهانی و دور از تظاهر انجام گیرد.
از این رو، بهترین نماز، نماز اوّل وقت است و هر چه از اوّل وقت دورتر شود، فضیلتش کمتر میشود. در اذان که شعار رسمی ماست، میگوییم: «حَیَّ عَلَی الصَّلاةِ، حَیَّ عَلَی الْفَلاحِ، حَیَّ عَلی خَیْرالْعَمَلِ». بسوی نماز و رستگاری و بهترین کارها بشتاب...!
6- در شرایط دشوار انجام شود
کار نیک و عبادتی که در شرایط سلطه ستم و طاغوتها انجام گیرد، چون فداکاری بیشتری میخواهد وتأثیر فراوانتر دارد، ارزشمندتر است. آنجا که فشارهای محیط بیرون و غرائز درون، دست بدست میدهد تا مانع عبادت و عبودیت شود، غلبه بر این فشارها و پرستش خدا، ارزش و کمال است.
قرآن در ستایش از مؤمنان راستین میگوید: «وَلَا یَخَافُونَ لَوْمَةَ لَا ئِمٍ»**مائده، آیه 54.***
در راه خدا از ملامت هیچ ملامتگری هراس ندارند.
در جای دیگر میفرماید: «الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسَلَتِ اللَّهِ وَیَخْشَوْنَهُ وَلَا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلَّا اللَّهَ»**احزاب، آیه 39.*** آنان، پیامهای الهی را میرسانند و از او میترسند و از احدی جز خداوند نمیترسند.
آری... آنانکه در محیط فاسد و سلطه ظالم، خود و دین خود را حفظ میکنند (مانند همسر فرعون) از مقام بالاتری برخوردارند.
7- نشاط و دوام داشته باشد
بی نشاطی در عبادت، نشانهای از نفاق است. قرآن منافقان را چنین توصیف میکند که وقتی به نماز میایستند، نشاط ندارند.**نساء، آیه 142.*** در مقابل، نشاط بندگی، ارزش است و نیز تداوم عبادت، کمال آفرین است. در احادیث، اعمال اندکی که پیوسته و مستمر باشد، بهتر از عبادت زیاد ولی همراه با تنبلی و ملالت و رها کردن بشمار آمده است. قرآن وعده پاداشها و بهرهمندیهای زیاد در علم و فکر و... به کسانی داده که در طریقت اسلام، پایدار باشند: «وَأَن لَوِ اسْتَقَمُواْ عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْنَهُمْ مَّآءً غَدَقاً»**جن، آیه 16.***
8 - عبادت خود را بزرگ نشمارد
انسانهای مغرور، عبادت خود را بزرگ و مهم میبینند و از این راه، دچار تباهی اعمال میشوند. شرط کمال عبادت آنست که عابد، عباداتش را زیاد نبیند و مغرور نشود.
امام سجّاد در دعای «مکارم الاخلاق» از خداوند چنین میطلبد:
«اللّهُمَّ عَبِّدْنی لَکَ وَ لا تُفْسِدْ عبادَتی بالعُجْبِ» خدایا به من توفیق عبادت بده و عبادتم را با «عُجب» تباه مساز.
احادیث بسیاری به این مضمون است که انسان عبادات و کارهای نیک خود را بزرگ نشمارد. خداوند در قرآن، از عبادت و تسبیح بسیار فرشتگان و ذکر دائمی آنان یاد میکند.**انبیاء، آیه 20.*** شاید به این جهت که بندگان روی زمین، مغرور چند رکعت نماز و عبادت خود نشوند.
9- با بصیرت باشد
آگاهی عمیق و بصیرت و اندیشه در دین، رمز ارزشمندی کارها و عبادات است و بدون آن عمل، فاقد ارزش لازم است.
علی علیه السلام میفرماید: «اَلا، لا خَیرَ فیِ عِبادةٍ لَیْسَ فیها تَفَکُرٌ»**اصول کافی، ج 1، ص 36.***
عبادت بدون بصیرت و فکر، بی ارزش است.
در حدیث دیگری تعبیر «یقین» آمده است: «اِنّ الْعَمَلَ الدائم الْقَلیل عَلی الْیَقینِ، اَفْضَلُ عِنْدَاللّهِ مِنّ العَمَل الکَثیر عَلی غَیْرِ یَقینٍ»**اصول کافی، ج 1، ص 57.***
عمل اندک ولی همیشگی بر اساس «یقین»، برتر است نزد خداوند، از کار بسیار بدون یقین و بصیرت.
به همین مقدار، در بیان شرایط کمال عمل و عبادت اکتفا میکنیم.