گوشهای از راههای نزدیک شدن به اخلاص در نیّت و عمل، از این قرار است:
1- توجّه به ارزشها
کسانی که جنس خود را ارزان میفروشند. یا جنس را نمیشناسند که آهن است یا طلا، ابریشم است یا پنبه. یا مشتری را نمیشناسند، یا قیمت بازار را نمیدانند و از نرخ رایج، بی خبرند.
قرآن، برای آنکه انسان، خود و اعمالش را بیهوده تباه نسازد. در هر سه زمینه راهنمایی کرده است:
امّا «جنس»: قرآن، انسان را خلیفه خدا و عصاره خلقت و هدف آفرینش میداند که ارزش والایی دارد.
امّا «مشتری»: خود خداوند است**اشاره به آیه: ان الله اشتری من المؤمنین اموالهم و انفسهم.*** که اعمال شایسته انسان را میخرد و بر خریداران دیگر، از چند جهت امتیاز دارد:
الف) گران میخرد. (به بهای بهشت)
ب) کارهای اندک را هم میپذیرد. «فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ»**زلزال، آیه 7.***
ج) برای نیّتهای خیر هم پاداش میدهد.
د) کارهای فاسد وزشت را میپوشاند وخوبیها را نمودار میکند. «یَا مَنْ اَظْهَر الجمیلَ و سَتَر القَبیحَ»
امّا «نرخ»: قیمت انسان، بهشت و رضوان الهی است و هر که خود را به کمتر از این بفروشد ضرر کرده و به تعبیر قرآن، گنهکاران خود را باخته و ضرر کردهاند. «خسروا انفسهم»
و قرآن بارها از کسانی که در مسیر گمراهیاند، با تعبیر «فَمارَبِحَتْ تِجارَتُهُم» یاد کرده، یعنی تجارتشان، سود نبخشیده است.
امام علی علیه السلام هم میفرماید: «لبِئسَ الْمَتْجَرُ اَنْ تَرَی الدّنیا لِنَفْسِکَ ثَمَناً»**نهج البلاغه، خطبه 32.***
چه بد تجارتی است، اینکه «دنیا» را نرخ و قیمت خودت بدانی...!
آری، اگر انسان به قیمت خویش آگاه باشد، حاضر نیست برای غیر خدا کار کند.
2- فکر در آفرینش
تفکّر بیشتر در آفرینش، شناخت ما را به عظمت و قدرت خدا میافزاید و در نتیجه، کارها را برای او انجام میدهیم و به اخلاص نزدیکتر میشویم.
3- توجّه به صفات خدا
اوصاف خدای متعال را دانستن و آنها را زمزمه کردن و در ذهن، زنده نگاه داشتن، سبب توجّه به او و قطع نظر از غیر او میگردد و انسان را کم کم خدایی میکند، مثلاً دقت و توجّه به اسامی و اوصاف خدا در دعای «جوشن کبیر» مفید است.
4- توجّه به نعمتها
شناخت نعمتهای خداوند و توجّه به آنها، انسان را شیفته خدا میسازد و دل را خانه عشق الهی میسازد «وَالَّذینَ آمنوا اَشَدُّ حُبّاً لِلّه» و از همین رو، در دعاهای اسلامی و مناجات معصومین، به بیان و یاد این نعمتها پرداخته شده است. از جمله در عای «ابوحمزه ثمالی»، امام سجّاد علیه السلام به یکایک نعمتها اشاره میکند:
خدایا! کوچکی بودم که بزرگم کردی
ذلیلی بودم که عزّتم بخشیدی
جاهلی بودم که آگاهم کردی
گرسنهای بودم که سیرم ساختی
برهنهای بودم که مرا پوشانیدی
گمراهی بودم که هدایتم نمودی
فقیر بودم، بی نیازم کردی
بیمار بودم، شفایم بخشیدی
گناه کردم، پوشاندی
و... نعمتهای فراوان دیگر. امام حسین علیه السلام هم در دعای عرفه به ذکر نعمتهای حق میپردازد تا از این راه، عشق الهی در دل زنده شود و انسان عاشق خدا، جز برای او و رضای خداوند، کار نکند وبه اخلاص نزدیک شود.
5 - توجّه به سود قطعی
آنان که برای دنیا و غیر خدا تلاش میکنند، شاید به مقصود برسند و شاید هم نرسند. ولی کسانی که برای خدا و آخرت کار میکنند، سود و نتیجه کارشان قطعی است.
قرآن میفرماید: «وَمَنْ أَرَادَ الْأَخِرَةَ وَسَعَی لَهَا سَعْیَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَئِکَ کَانَ سَعْیُهُم مَّشْکُوراً»**اسراء، آیه 18.***
هر کس در پی آخرت باشد و تلاش خود را برای آن قرار دهد در حالی که با ایمان باشد، چنین کسانی از تلاششان قدردانی میشود و به پاداش و آرزوی خود میرسند.
پس تلاش و عبادت برای خدا، به یقین نتیجه بخش است.
6- توجّه به بی ارزشی دنیا
کسانی هدفهای دنیوی و غیر الهی دارند که دنیا در نظرشان بیش از آنچه که باید، ارزش دارد. در صورتی که برای افراد بصیر، دنیا در مقابل آخرت و مردم در برابر خدا، چندان ارزشی ندارد که برای آن کار کنند. تعبیراتی در قرآن است که بی ارزشی و فریبندگی و جلوههای زودگذر و غرور آفرینی دنیا را به یاد میآورد و از دنیا، به عنوانهایی همچون: «مَتاعُ الغُرور»، «لَعِبٌ و لَهوٌ»، «زَهْرة الْحیاةِ الدُّنیا» و «مَتاعُ الدُّنیا قَلیلٌ» یاد میکند. این گونه تعبیرات، از کسی است که آفریدگار هستی است و به ماهیّت دنیا بهتر از دیگران واقف است. کسی میتواند به اخلاص دست یابد که فریفته و مفتون دنیا و علاقمند به آن نباشد.
7- توجّه به ناتوانی مخلوقات
قدرت مطلق از آن خداست و همه کارها به دست اوست. بنابراین کسی غیر از خدا شایسته آن نیست که مورد توجّه قرار گیرد و عبادتها برای جلب نظر غیر خدا انجام شود.
به تعبیر قرآن، معبودهای باطل، حتّی از آفریدن یک مگس ناتوانند.**حج، آیه 73.*** و نیز در ناتوانی بشر میگوید: اگر روزی آبها خشک شود و زمین را هر چه حفر کنید به آن نرسید، کیست که برای شما آب گوارا آورد؟**ملک، آیه 30. ***و اگر خدا شب را برای شما همیشگی بسازد، کیست که برایتان نور و روشنایی آورد؟ یا اگر روز را برای شما همیشگی کند، کیست که برایتان شب آرام بخش آورد؟**قصص، آیه 71 و 72.***
حتّی شریکانی که برای خدا قرار داده شده، نه در دنیا و نه در آخرت. کاری از آنان ساخته نیست و کسانی که غیر خدا را پرستیدهاند، در قیامت به حسرت گرفتار خواهند شد، چرا که به راضی ساختن کسانی پرداختهاند که ناتوان و بی تأثیر بودهاند.
بعلاوه، راضی ساختن خدای یکتایی که «سریع الرضا» است، بسی آسانتر از راضی ساختن خدایان متعدّد و معبودهای بیشمار است و هر کس غیر از خدای یکتا را در نظر داشته باشد، گرفتار دشواریهای بسیار است.
8 - عبرت از دیگران
بسیاری از آنان که توجّه به غیر خدا کردند و در پی معبودهای پوشالی بودند، به سرنوشت شوم و دردناکی گرفتار شدند که توجّه به سرگذشت عبرتآموز آنان، میتواند انسان را به اخلاص برساند و بی اعتباری غیر خدا را روشن میسازد.
پسر نوح، که از خداوند رویگردان شد وتکیه بهکوه کرد که با رفتن بر فراز آن، از موج و طوفان رها شود، ولی در کام امواج، غرق شد.
قارون که به دعوت حقّ حضرت موسی بی اعتنایی کرد و به ثروتهای کلان خود مغرور شد، ولی زمین او را در کام خود کشید و هیچکس از هوادارانش نتوانستند او را یاری کنند: «فَمَا کَانَ لَهُ مِن فِئَةٍ یَنصُرُونَهُ»**قصص، آیه 81.***
ثروتمندان و باغداران مرفّه بسیاری، همه آنچه را جمع کرده بودند، گذاشتند و رفتند و از آن همه اندوختهها، کمکی به آنان نرسید: «کَم تَرَکُوا مِن جَنّاتٍ وَ عُیون وَزُرُوعٍ وَمَقَامٍ کَرِیمٍ»**دخان، آیه 26.*** چه بسا باغها و چشمهها و مزرعهها و جایگاههای عالی را گذاشتند و رفتند.
چه بسیار ریاکارانی که مدّتی فریبکارانه، خود را مخلص و پرهیزکار نشان دادند، ولی خدا، ماهیّت آنان را آشکار ساخت و رسوا شدند: «وَ اللَّهُ مُخْرِجٌ مَّا کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ»**بقره، آیه 72.*** آنچه را پنهان میکردید، خدا آشکار میکند.
آنان که با ریا و تظاهر، میخواهند کلاه سر مردم بگذارند و خدا را فریب دهند، مکر الهی دامنگیرشان میشود و دستشان رو میگردد. نمونههای فراوانی از چنین افراد را میشناسیم. سرگذشت آنان نیز عبرتآموز است، تا انسان اخلاص داشته باشد و از ریا وفریب، بپرهیزد.
9- توجّه به سرانجام ریا کار در آخرت
آنچه تاکنون گفته شد، بیشتر عواقب و نکات مربوط به دنیا بود. سیمای شرم آور و رسوایی بزرگِ ریاکاران در قیامت، بسیار دشوارتر و عبرت انگیزتر است. قرآن، دوزخ و ویل جهنم را برای نمازگزاران ریاکاری میداند که نسبت به نماز، سهل انگاری میکنند.**ماعون، آیه 5 و 6.***
در حدیث است که در قیامت، ریاکار را با چهار نام، صدا میزنند: کافر، فاجر، غادر، خاسر.
کافر، از آن رو که از جهت عقیده، خدا را نادیده گرفته است.
فاجر، از آن جهت که کار برای غیر خدا، خروج از مرز عبودیت و بندگی و هدف آفرینش است.
غادر، به آن سبب که با این خصلت، حیله گری کرده است.
خاسر، چرا که از نظر نتیجه، عمری را از دست داده و چیزی به کف نیاورده است.
سپس به او میگویند: اعمالت تباه گشت و پاداشی در کار نیست، امروز، مزد خود را از کسانی دریافت کن که برای رضای آنان کار میکردی.**سفینةالبحار، ج 1، ص 499.***
پس، توجّه به حسرت ریاکاران در روز قیامت، انسان را به مرز اخلاص نزدیک میکند.