آیه
اُتْلُ مَآ أُوْحِیَ إِلَیْکَ مِنَ الْکِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَآءِ وَالْمُنکَرِ وَلَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ
ترجمه
آنچه را از کتاب (آسمانی قرآن) به تو وحی شده تلاوت کن و نماز را بهپادار، که همانا نماز (انسان را) از فحشا و منکر باز میدارد و البتّه یاد خدا بزرگتر است و خداوند آنچه را انجام میدهید میداند.
نکته ها
در این آیه خداوند به پیامبرش دستور تلاوت قرآن و نماز را در کنار هم داده و این به خاطر آن است که قرآن و نماز دو منبع نیروبخش میباشند. خداوند که به پیامبرش از یک مسئولیّت سنگین خبر میدهد، «انّا سنلقی علیک قولاً ثقیلاً»**مزمّل، 5.*** به او میفرماید: برای انجام این مسئولیّت سنگین، از دو منبع نیروبخش کمک بگیر:
یکی تلاوت قرآن. «و رَتّل القرآن ترتیلا»**مزمل، 4 .***
و دیگری نماز شب. «اِنّ ناشئة الیل هی اَشدّ وَطاً و أقوم قیلاً»**مزمل، 6 .***
البتّه علاوه بر این آیه، نماز و قرآن، بارها در کنار هم آمده است؛ از جمله: «یتلون کتاب اللّه و اقاموا الصّلاة»**فاطر، 29 . *** و «یمسّکون بالکتاب و اقاموا الصّلاة»**اعراف، 170 .***
برای جمله «لذکر اللّه اکبر» چند معنا بیان شده است:
الف: نماز، بزرگترین ذکر الهی است. به دلیل آیهی «أقم الصّلاة لذکری»**148*** که نماز را ذکر خداوند میداند.
ب: یاد خدا (و حضور قلب)، بالاتر از ظاهر نماز است.
ج: یاد خدا برای انسان از همه کارها برتر است.
د: یاد خدا، برای جلوگیری از فحشا و منکر بالاتر از هر اهرم دیگر است.
ه: یاد خدا از شما، بزرگتر از یاد شما از خدا است. (البتّه این معنا با توجّه به روایات در ذیل آیه «فاذکرونی اذکرکم»**بقره، 152 .*** برداشت شده است.** تفسیر نورالثقلین.***)
به پیامبر اکرمصلی الله علیه وآله گفته شد: فلانی هم نماز میخواند و هم خلاف میکند، فرمود:«انّ صلاته تنهاه یوماً»**تفسیر مجمعالبیان.*** بالاخره نماز او روزی نجاتش خواهد داد.
امام صادقعلیه السلام فرمود: هر کسی دوست دارد قبولی یا ردّ نمازش را بداند، ببیند نمازش او را از فحشا و منکر باز داشته است یا نه. سپس امامعلیه السلام فرمود: «فبقدر ما منعته قبلت منه»**تفسیر مجمعالبیان.*** به اندازهای که نماز، انسان را از منکرات باز میدارد، به همان اندازه قبول میشود.
پیام ها
1- تنها آشنایی با مفاهیم، تلاوت و آموزش قرآن کافی نیست، بلکه عمل لازم است. «اُتلُ - أقِم»
2- قرآن و نماز، در رأس برنامههای تربیتی است. «اُتلُ - أقِم»
3- رابطه پیامبر با مردم از طریق تلاوت آیات قرآن و ابلاغ اوامر خداوند به آنان و رابطه او با خدا از طریق عبادت و نماز است. «اُتلُ - أقِم»
4- در تبلیغ و ارشاد، حکمت و آثار دستورها دینی را بیان کنیم. «أقِم الصّلاة انّ الصّلاة تنهی عن الفحشاء و المنکر»
5 - در پیشگاه خداوند، نماز از عظمت و جایگاه خاصّی برخودار است. «أقم الصّلاة اِنّ الصّلاة» (تکرار کلمهی «صلاة»)
6- نقش اصلاحی نماز در فرد و جامعه حدسی و پیشنهادی نیست، بلکه قطعی است. «اِنّ الصّلاة» (کلمهی «انّ» و جملهی اسمیه)
7- اگر نمازِ انسان، او را از فحشا و منکر باز نداشت، باید در قبولی نماز خود شک کند. «اِنّ الصّلاة تنهی»
8 - گسترش کارهای نیک و معروف، به طور طبیعی مانع رشد منکر است. «الصّلاة تنهی»
9- علم خداوند، ضامن اجرای صحیح دستورهای اوست. «واللّه یعلم ما تصنعون»
10- در نماز، انواع راز و رمزها، هنرها و سلیقهها نهفته است. «ما تصنعون»
نماز و بازدارندگی از منکرات
سؤال: چگونه نماز فرد و جامعه را از فحشا و منکر باز میدارد؟
پاسخ: 1. ریشهی تمام منکرات غفلت است و خداوند در آیه 179 سورهی اعراف، انسان غافل را از حیوان بدتر شمرده است. «اولئک کالانعام بل هم اضلّ اولئک هم الغافلون» و نماز چون یاد خدا و بهترین وسیلهی غفلتزدایی است، پس زمینهی منکرات را از بین میبرد.
2. اقامهی نماز و داشتن رنگ الهی، مانع گرفتن رنگ شیطانی است. چنانکه کسیکه لباس سفید بپوشد، حاضر نیست در جای کثیف و آلوده بنشیند.
3. در کنار نماز، معمولاً توصیه به زکات شده است، که فرد را از منکر بخل و بیتفاوتی در برابر محرومان و جامعه را از منکر فقر که زمینهی رویکرد به منکرات است، رها میسازد.
4. نماز، دارای احکام و دستوراتی است که رعایت هر یک از آنها انسان را از بسیاری گناهان باز میدارد، مثلاً:
* شرط حلال بودن مکان و لباس نمازگزار، انسان را از تجاوز به حقوق دیگران باز میدارد.
* رعایت شرط پاک بودن آب وضو، مکان، لباس و بدن نمازگزار، انسان را از آلودگی و بیمبالاتی دور میکند.
* شرط اخلاص، انسان را از منکر شرک، ریا و سُمعه باز میدارد.
* شرط قبله، انسان را از منکر بیهدفی و به هر سو توجّه کردن باز میدارد.
* رکوع و سجده، انسان را از منکر تکبّر باز میدارد.
* توجّه به پوشش مناسب در نماز، انسان را از منکر برهنگی و بی حیایی حفظ میکند.
* توجّه به عدالت امام جماعت، سبب دوری افراد از فسق و خلاف میشود.
* نماز جماعت، انسان را از گوشهگیری نابجا نجات میدهد.
* احکام و شرایط نماز جماعت، بسیاری از ارزشها را زنده میکند از جمله: مردمی بودن، جلو نیافتادن از رهبر، عقب نماندن از جامعه، سکوت در برابر سخن حقّ امام جماعت، نظم و انضباط، ارزشگذاری نسبت به انسانهای با تقوا، دوری از تفرقه، دوری از گرایشهای مذموم نژادی، اقلیمی، سیاسی و حضور در صحنه که ترک هریک از آنها، منکر است.
* لزوم تلاوت سوره حمد در هر نماز، رابطهی انسان را با آفرینندهی جهان، «ربّ العالمین»، با تشکّر، تعبّد و خضوع در برابر او، «ایّاک نعبد» با توکّل و استمداد از او، «ایّاک نستعین»، با توجّه و یادآوری معاد، «مالک یوم الدین» با رهبران معصوم و اولیای الهی، «انعمت علیهم»، با برائت از رهبران فاسد، «غیرالمغضوب» و رابطهی انسان را با دیگر مردم جامعه «نعبد و نستعین» بیان میکند که غفلت از هریک از آنها منکر، یا زمینهساز منکری بزرگ است.