حرکت تکاملی گاهی به محض اجتماع شرایط لازم برای موجودی که واجد نیروی کافی برای تکامل ویژه‌ای است، خود به خود و بدون اراده حاصل می‌شود، و گاهی متوقف بر اِعمال اراده و اختیار است؛ چنان که ما آشکارا در مورد فعالیت‌های اختیاری خودمان در می‌یابیم و به طور وضوح میان آن‌ها با افعال طبیعی و غیر ارادی فرق می‌گذاریم.
بدیهی است در حرکات اختیاری، میزان پیشرفت و تکامل، بستگی به اراده و اختیار موجود متحرک دارد. به عبارت دیگر، نرسیدن به کمال مطلوب، تنها معلول نقص نیروهای ذاتی یا عدم مساعدت شرایط و امکانات خارجی نیست، بلکه به اراده و اختیار خود شخص نیز بستگی دارد. و چون اختیار و انتخاب، بدون علم و آگاهی امکان ندارد، حسن انتخاب، بستگی به علم و تشخیص صحیح دارد، و هر قدر دایره معلومات، وسیع تر و امکان کسب دانش‌های یقینی، بیش تر باشد، امکان بهره برداری صحیح از آن‌ها برای تکاملات اختیاری، بیش تر خواهد بود؛ چنان که هر قدر میدان علم وسیع تر و شرایط بیرونی، گوناگون تر باشد، اعمال اختیاری، آزادانه تر انجام خواهد گرفت.
از این جا دلیل روشنی برای لزوم شناختن هدف و شناختن مسیر صحیح آن به دست می‌آید؛ زیرا چنان که اشاره کردیم، اختیار متوقف بر علم و آگاهی است و تکامل انسان و یا دست کم، بخشی از تکامل انسان، اختیاری می‌باشد. البته درباره پیدایش اراده و عواملی که در آن مؤثر است، گفتگو خواهیم کرد. ان شاءالله.
در این جا نیز سؤالی پیش می‌آید که آیا غیر از انسان موجودات مختار دیگری وجود دارند؟ و بر فرض وجود، آیا در میان آن‌ها کامل تر از انسان یافت می‌شود یا نه؟
﴿ صفحه 21﴾
ولی روشن است که پاسخ مثبت یا منفی به این گونه سؤال‌ها تأثیری در بحث مورد نظر ندارد.