هم چنان كه گفتیم، دسته اى از آیات قرآن، با تعابیر مختلف مجاهدان را ـ كه در راه خدا تا مرز شهادت جنگیده اند و یا گرفتار زیان و خسارت و نقص عضو گشته و یا اسیر شده اند و یا با شركت در جنگ و رفتن در جبهه خویش را به مخاطره انداخته و با دشمن جنگیده اند و سالم هم باز گشته اند ـ به نعمت‌هاى بزرگ و جاودانه اخروى بشارت داده اند. چند نمونه از این آیات را با هم مرور مى‌كنیم.
ـ فَلْیُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّهِ الَّذِینَ یَشْرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالْآخِرَةِ وَ مَنْ یُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَیُقْتَلْ أَوْ یَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً؛(103)پس كسانى كه زندگى دنیا را به آخرت سودا مى‌كنند باید در راه خدا بجنگند؛ و هر كس كه در راه خدا پیكار كند، پس كشته یا پیروز شود، به زودى پاداشى بزرگ به او خواهیم داد.
این آیه كه با زبان معامله و خرید و فروش (یشرون) سخن مى‌گوید، براى همگان قابل فهم بوده و كسانى را كه سوداى فروش دنیا در مقابل نعمت‌هاى ابدى آخرت در سر دارند، به پیكار و جهاد فى سبیل الله فرا مى‌خواند.
ـ لا یَسْتَوِى الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُ أُولِی الضَّرَرِ وَ
﴿ صفحه 158﴾
الْمُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللّهُ الْمُجاهِدِینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقاعِدِینَ دَرَجَةً وَ كُلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنى وَ فَضَّلَ اللّهُ الْمُجاهِدِینَ عَلَى الْقاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً. دَرَجات مِنْهُ وَ مَغْفِرَةً وَ رَحْمَةً وَ كانَ اللّهُ غَفُوراً رَحِیماً؛(104) مؤمنان خانه نشسته [و به جهاد نرفته] كه ناراحتى و زیانى ندیده اند با مجاهدانى كه در راه خدا با مال و جان خود مى‌جنگند، یكسان نیستند. خداوند كسانى را كه با اموال و جان‌هاى خود [بر علیه دشمن خدا]جهاد مى‌كنند بر خانه نشستگان، به درجه اى [مهم]برترى بخشیده، و همه را خداى متعال وعده [پاداش] نیكو داده، [ولى]مجاهدان را بر خانه نشستگان به پاداشى بزرگ برترى بخشیده است؛ [آن پاداش بزرگ] مرتبت‌ها و آمرزش و رحمتى از جانب او است، و خدا آمرزنده مهربان است.
با دقت در این آیات مى‌توان مؤمنان را به سه دسته تقسیم كرد:
دسته اول آنان كه به علت نقص در اعضا یا حواس یا قواى خود و یا به سبب فقر و تنگ دستى قادر به جهاد مالى یا جانى با دشمنان خدا و دین نیستند. این دسته از مؤمنان طبعاً معذورند و تكلیف جهاد متوجه آنان نیست؛ چرا كه خداوند مى‌فرماید:
لا یُكَلِّفُ اللّهُ نَفْساً إِلاّ وُسْعَها؛(105) خداوند هیچ كس را جز به مقدار توان و وسعش تكلیف نمى‌كند.
دسته دوم كسانى اند كه گرچه قدرت بر جهاد مالى یا جانى با دشمن دارند، لیكن جهاد بر ایشان واجب عینى نیست و از این رو، براى ترك
﴿ صفحه 159﴾
جهاد مورد سؤال قرار نمى‌گیرند و مؤاخذه نمى‌شوند و عذاب و عقاب ندارند.
دسته سوم آنانند كه قدرت جهاد جانى و مالى با دشمن را دارند و موفق به عمل به این فریضه بزرگ هم مى‌شوند. مراد از «مجاهدین» در این آیه، كه بر «قاعدین» برترى داده شده اند، همین گروه سومند. هم چنین مراد از «قاعدین» را باید گروه دوم از سه گروه مذكور بدانیم؛ چرا كه اگر جهاد بر كسانى واجب عینى باشد و با این وجود از آن سر باز زنند، مورد مؤاخذه قرار خواهند گرفت و مستحق عقاب خواهند بود؛ در حالى كه آیه مى‌فرماید، «قاعدین» نیز نزد خدا پاداش دارند (وَ كُلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنى)، با این تفاوت كه پاداششان نسبت به «مجاهدین» كمتر است.
ـ أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللّهِ وَ اللّهُ لا یَهْدِى الْقَوْمَ الظّالِمِینَ. الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللّهِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْفائِزُونَ. یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَة مِنْهُ وَ رِضْوان وَ جَنّات لَهُمْ فِیها نَعِیمٌ مُقِیمٌ. خالِدِینَ فِیها أَبَداً إِنَّ اللّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ؛(106) آیا آب دادن حاجیان و آباد كردن مسجدالحرام را همانند (كار) كسى مى‌دانید كه به خدا و روز جزا ایمان آورده و در راه خدا جهاد كرده است؟ (نه)، این دو نزد خدا یكسان نیستند، و خدا ستم كاران را هدایت نمى‌كند. كسانى كه ایمان آورده، مهاجرت كرده و در راه خدا با مال و جانشان جهاد كرده اند نزد خدا مقامى هرچه والاتر دارند و آنان همان رستگارانند. پروردگارشان آنان را از جانب خود به رحمت و خشنودى خویش و باغ هایى كه در
﴿ صفحه 160﴾
آن‌ها نعمت پایدار باشد نوید مى‌دهد. در آن براى همیشه جاودان بمانند. بى گمان در نزد خداى متعال پاداشى بزرگ است.
این آیات به یكى از مسایل فرهنگى صدر اسلام در مورد حج اشاره دارد. حج، هم در نظر مسلمانان و هم در نظر مشركان، اهمیت فراوان داشت. پرده داران خانه كعبه و كسانى كه به حاجیان آب مى‌رساندند و از آنان پذیرایى مى‌كردند، در نزد مردم مقام و حرمتى خاص داشتند و این افراد نیز از داشتن چنین سمَتى به خود مى‌بالیدند و آن را مایه برترى خود بر همگان مى‌دانستند.
خداوند متعال در رد مباهات و افتخار این گونه افراد به كارهاى خود، در این آیات به مسلمانان چنین تعلیم مى‌دهد كه این گونه كارها كه دست مایه فخرفروشى عده اى شده است، هرگز در ارزش خود هم سان و معادل ایمان به مبدأ و معاد و جهاد در راه خدا نیست. از این رو هیچ كس نباید فریفته ارزش این گونه كارها و منصب‌ها شود و متصدیان آن‌ها را هم پایه مؤمنان مجاهد پندارد.
چگونه ارزش چنین كارهایى را مى‌توان با ارزش ایمان و جهاد در راه خدا برابر دانست در حالى كه در بسیارى از موارد، افرادى مشرك و ظالم و به دور از هدایت خدا عهده دار چنین منصب‌ها و امورى مى‌گردند؟!
وَ إِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ أَنْ آمِنُوا بِاللّهِ وَ جاهِدُوا مَعَ رَسُولِهِ اسْتَأْذَنَكَ أُولُوا الطَّوْلِ مِنْهُمْ وَ قالُوا ذَرْنا نَكُنْ مَعَ الْقاعِدِینَ. رَضُوا بِأَنْ یَكُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ وَ طُبِعَ عَلى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ. لكِنِ الرَّسُولُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ وَ أُولئِكَ
﴿ صفحه 161﴾
لَهُمُ الْخَیْراتُ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. أَعَدَّ اللّهُ لَهُمْ جَنّات تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الأَْنْهارُ خالِدِینَ فِیها ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ؛(107) و هر گاه سوره اى فرستاده مى‌شود كه به خداى متعال ایمان بیاورید و همراه فرستاده اش جهاد كنید، توانگرانشان از تو رخصت طلبند و گویند بگذار ما با خانه نشینان (و معذورین از جنگ) باشیم. راضى شدند كه با بازماندگان باشند، و بر دل هاشان مهر زده شده است؛ از این رو آنان قدرت درك (حقایق را) ندارند. لكن پیامبر و كسانى كه به او ایمان آورده اند با مال‌ها و جان‌هاى خود جهاد كردند و آنان همان‌ها هستند كه همه نیكى‌ها براى آنان است و آنان، هم ایشان، از رستگاران هستند. خدا براى آن‌ها باغ هایى آماده كرده است كه از زیر (درختان) آن جوى‌ها روان است و در آن جاودان بمانند. این است رستگارى بزرگ.
إِنَّ اللّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْراةِ وَ الإِْنْجِیلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفى بِعَهْدِهِ مِنَ اللّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِكُمُ الَّذِى بایَعْتُمْ بِهِ وَ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ؛(108) خداوند از مؤمنان جان‌ها و اموالشان را خریدارى كرده، كه (در برابر) بهشت براى آنان باشد؛ همان كسانى كه در راه خدا پیكار مى‌كنند و مى‌كشند و كشته مى‌شوند. این وعده حقى است بر او (كه) در تورات و انجیل و قرآن (آمده است)، و چه كسى از خداوند به پیمان خود وفادارتر است؟ پس (اى مؤمنان) به این معامله اى كه كرده اید شادمان باشید؛ و این همان رستگارى بزرگ است.
﴿ صفحه 162﴾
این آیه نیز مانند اولین آیه اى كه ذكر كردیم، با زبان معامله و تجارت و خرید و فروش كه براى انسان‌ها قابل فهم تر است. مى‌فرماید، در این بازار خریدار خداوند است و جان و مال مؤمنان را به بهاى بهشت و نعمت‌هاى جاودانش از آنان خریدارى مى‌كند. این عهد و پیمانى است كه خداوند در كتاب‌هاى آسمانى به آن متعهد گردیده و هیچ كس نسبت به تعهداتش پاى بندتر از خداوند نیست. از این رو نباید تردیدى روا داشت كه این تجارتى است پرسود و مؤمنان با انجام این معامله، به رستگارى و سعادتى بزرگ نایل خواهند آمد.
ـ در آیه اى دیگر خداوند نسبت به مجاهدان راه خدا و استقامت و استحكام آن‌ها ابراز محبت مى‌كند:
إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ؛(109) محققاً خداوند كسانى را كه در راه او صف در صف پیكار مى‌كنند، چنان كه گویى بنایى آهنین اند، دوست مى‌دارد.
ـ خداوند در آیه اى دیگر ایمان و جهاد را تجارتى معرفى مى‌كند كه انسان را از عذاب مى‌رهاند:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلى تِجارَة تُنْجِیكُمْ مِنْ عَذاب أَلِیم. تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ بِأَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ ذلِكُمْ خَیْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ. یَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ یُدْخِلْكُمْ جَنّات تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الأَْنْهارُ وَ مَساكِنَ طَیِّبَةً فِی جَنّاتِ عَدْن ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ؛(110) اى كسانى كه ایمان آورده اید آیا شما را به تجارتى راهنمایى كنم كه شما را از عذابى دردناك مى‌رهاند؟ به خدا و فرستاده اش ایمان بیاورید و در راه خدا با مال‌ها و
﴿ صفحه 163﴾
جان هایتان جهاد كنید؛ این براى شما، اگر بدانید، بهتر است. (اگر چنین كنید، خداوند) گناهانتان را بیامرزد و شما را در باغ هایى كه از زیر (درختان) آن جویبارها روان باشد و خانه هایى پاكیزه در باغ‌هاى عدن وارد كند. این رستگارى بزرگ است.