قرآن كریم به طور كلى، جنگ هایى را كه در طول تاریخ بشرى به وقوع پیوسته یا خواهد پیوست، از نظر ارزشى به دو دسته بزرگ تقسیم مىكند:
﴿ صفحه 119﴾
1. جنگهاى «حق»، كه قرآن كریم با عنوان «جهاد فى سبیل الله» یا « قتال فى سبیل الله» از آنها نام مىبرد.
2. جنگهاى باطل، كه در قرآن با عنوان «قتال فى سبیل الطاغوت» از آنها یاد مىشود.
براى نمونه، در این آیه شریفه به این دو نوع جنگ اشاره شده است:
الَّذِینَ آمَنُوا یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ الَّذِینَ كَفَرُوا یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ الطّاغُوتِ فَقاتِلُوا أَوْلِیاءَ الشَّیْطانِ إِنَّ كَیْدَ الشَّیْطانِ كانَ ضَعِیفاً؛(69) آنان كه ایمان دارند در راه خدا پیكار مىكنند و آنان كه كفر مىورزند در راه طاغوت. پس با یاران شیطان بجنگید كه محققاً كید شیطان سست و ضعیف است.
جنگ حق و مقدس آن است كه در راه خداى متعال انجام مىگیرد و جنگ باطل و محكوم آن است كه در راه شیطان صورت مىپذیرد. اساساً، چنان كه در جاى خود گفته ایم، پیش روى انسان دو راه بیشتر وجود ندارد: یكى راه عبادت و بندگى خداوند متعال و دیگرى راه بندگى و اطاعت شیطان است. هر كارى، و از جمله جنگ، اگر در راه عبادت و اطاعت خداى متعال و كمال حقیقى انسان ـ كه همان قرب به درگاه حق تعالى است ـ قرار نگیرد، كارى شیطانى خواهد بود.
البته از این آیه معلوم نمىشود كه جنگ با چه خصوصیاتى یا با چه كسانى، جنگ «فى سبیل الله» و با كدام ویژگى ها، جنگ شیطانى و فى سبیل الطاغوت خواهد بود؛ اما با توجه به آیات و روایات دیگر، این مسأله نیز روشن مىشود. با مراجعه به سایر ادله، جهاد فى سبیل الله جنگى است
﴿ صفحه 120﴾
كه در مسیر كمال انسان و جامعه باشد و انسان و جامعه را به خدا نزدیك كند. البته این سخن گرچه از جهت مفهومى روشن است، اما از جهت مصداق باز هم معلوم نمىكند كه چه جنگى و با چه كسانى و در چه اوضاع و احوالى مىتواند منشأ كمال فرد و جامعه باشد؟
در پاسخ به این پرسش، بعضى پنداشته اند كه فقط جنگ با گروهى خاصّ ـ مثلاً مشركان، و یا حتّى نه همه مشركان، بلكه تنها جنگ با مشركان مكه ـ مصداق جهاد «فى سبیل الله» است و دیگر جنگها مصداق آن نخواهد بود! بعضى دیگر گمان كرده اند كه این جنگ، جهاد دفاعى و مخصوص زمانى است كه دشمنى ـ اعم از مشرك یا غیرمشرك ـ بر مسلمانها هجوم آورد و در غیر مورد دفاع، براى مسلمان جنگ جایز نیست. اما با بررسى آیات مربوط به جهاد معلوم مىشود كه جهاد «فى سبیل الله» نه اختصاص به جنگ با طایفه اى خاص دارد و نه منحصر در جنگ دفاعى است. توضیح این دو نكته را به دنبال خواهیم آورد؛ اما پیش از آن مناسب است در مورد خود مفهوم «فى سبیل الله» تأملى داشته باشیم.