مقام: امام نهم. نام مبارك: محمد (علیه السلام) . لقب: جواد الائمه و تقى (علیه السلام) . كنیه: ابوجعفر (علیه السلام) . نام پدر: على (علیه السلام) . نام مادر: خیزران، سبیكه نوبیه. سال ولادت: 10 رجب. محل ولادت: مدینه منوره سنه 195 هجرى. مدت امامت: 17 سال. مدت عمر شریف: 25 سال. تاریخ شهادت: آخر ذیقعده سنه 220 هجرى. سبب شهادت: مسمومیت به زهر توسط امّ الفضل دختر مأمون. نام قاتل: معتصم. تعداد فرزندان: 3 پسر و 2 دخترمىباشد.
از آنجا كه حضرت جواد نخستین امامى بود كه در كودكى به منصب امامت رسید، طبعاً نخستین سؤالى كه در هنگام مطالعه زندگى آن حضرت به نظر مىرسد، این است كه چگونه یك نوجوان مىتواند مسئولیّت حسّاس و سنگین امامت و پیشوایى مسلمانان را بر عهده بگیرد؟ آیا ممكن است انسانى در چنین سنّى به آن حد از كمال برسد كه بتواند جانشین پیامبر خدا باشد؟ و آیا در امّتهاى پیشین چنین چیزى سابقه داشته است؟
در پاسخ این سؤالها باید توجّه داشت: درست است كه دوران شكوفایى عقل و جسم انسان معمولاً حدّ و مرز خاصّى دارد كه با رسیدن آن زمان، جسم و روان به حدّ كمال مىرسند، ولى چه مانعى دارد كه خداوند قادر حكیم، براى مصالحى، این دوران را براى بعضى از بندگان خاصّ خود كوتاه ساخته، در سالهاى كمترى خلاصه كند. در جامعه بشریّت از آغاز تاكنون افرادى بودهاند كه از این قاعده عادى مستثنا بودهاند و در پرتو لطف و عنایت خاصّى كه از طرف خالق جهان به آنان شده است در سنین كودكى به مقام پیشوایى و رهبرى امتى نائل شدهاند.
براى اینكه مطلب بهتر روشن شود ذیلاً مواردى از این استثناها را یادآورى مىكنیم:
1- قرآن مجید درباره حضرت یحیى(علیه السلام) و رسالت او و اینكه در دوران كودكى به نبوّت برگزیده شده است، مىفرماید: «و آتیناه الحكم صبیا؛ ما فرمان نبوّت را در كودكى به او دادیم.»(3063)
بعضى از مفسّران كلمه «حكم» را در آیه بالا به معناى هوش و درایت گرفتهاند و بعضى گفتهاند: مقصود از این كلمه، «نبوّت» است. مؤیّد این نظریه روایاتى است كه در كتاب اصول كافى نقل شده است. از آن جمله، روایتى از امام پنجم وارد شده است كه حضرت طى آن با تعبیر «حكم» در آیه مزبور، به «نبوّت» حضرت یحیى در خردسالى استشهاد مىكند و مىفرماید: پس از درگذشت زكریا، فرزند او یحیى كتاب و حكمت را از او به ارث برد و این همان است كه خداوند در قرآن مىفرماید: «یا یحیى خذ الكتاب بقوة و آتیناه الحكم صبیا؛ اى یحیى كتاب (آسمانى) را با نیرومندى بگیر، و ما فرمان نبوّت را در كودكى به او دادیم.»(3064)
2- با اینكه براى آغاز تكلّم و سخن گفتن كودك معمولاً زمانى حدود دوازده ماه لازم است، ولى مىدانیم كه حضرت عیسى(علیه السلام) در همان روزهاى نخستین تولّد زبان به سخن گشود و از مادر خود (كه به قدرت الهى بدون ازدواج باردار شده و نوزادى به دنیا آورده بود و به این جهت مورد تهمت و اهانت قرار گرفته بود) بشدّت دفاع كرد و یاوههاى معاندین را با منطق و دلیل رد كرد، در صورتى كه این گونه سخن گفتن و با این محتوا، در شأن انسانهاى بزرگسال است. قرآن مجید گفتار او را چنین نقل مىكند: «(عیسى) گفت: بىشك من بنده خدایم، به من كتاب (آسمانى -انجیل-) عطا فرموده و مرا در هر جا كه باشم وجودى پربركت قرار داده است، و مرا تا آن زمان كه زندهام به نماز و زكات توصیه فرموده و (نیز مرا) به نیكى در حقّ مادرم سفارش كرده و جبّار و شقى قرار نداده است.»(3065)
با توجه به آنچه گفته شد به این نتیجه مىرسیم كه قبل از امامان نیز، مردان الهى دیگرى از این موهبت و نعمت الهى برخوردار بودهاند و این امر اختصاص به امامان ما نداشته است.
گفتار امامان در این زمینه
از بررسى تاریخ زندگانى امامان استفاده مىشود كه این مسئله در زمان خود آنان مخصوصاً عصر امام جواد(علیه السلام) نیز مطرح بوده و آنان هم با همین استدلال پاسخ دادهاند. به عنوان نمونه توجه شما را به سه روایت در این زمینه جلب مىكنیم:
1- على بن اسباط، یكى از یاران امام رضا و امام جواد(علیهماالسلام) مىگوید: روزى به محضر امام جواد رسیدم، در ضمن دیدار، به سیماى حضرت خیره شدم تا قیافه او را به ذهن خود سپرده، پس از بازگشت به مصر براى ارادتمندان آن حضرت بیان كنم(3066). درست در همین لحظه امام جواد(علیه السلام) كه گویى تمام افكار مرا خوانده بود، در برابر من نشست و به من توجه كرد و فرمود: «اى على بن اسباط! كارى كه خداوند در مسئله امامت انجام داده، مانند كارى است كه در مورد نبوّت انجام داده است. خداوند درباره حضرت یحیى(علیه السلام) مىفرماید: «ما به یحیى در كودكى فرمان نبوت دادیم».»(3067)
و درباره حضرت یوسف(علیه السلام) مىفرماید: «هنگامى كه او به حدّ رشد رسید، به او حكم (نبوّت) و علم دادیم.»(3068)
و درباره حضرت موسى(علیه السلام) مىفرماید: «و چون به سنّ رشد و بلوغ رسید، به او حكم (نبوّت) و علم دادیم.»(3069) بنابراین همان گونه كه ممكن است خداوند، علم و حكمت را در سنّ چهل سالگى به شخصى عنایت كند، ممكن است همان حكمت را در دوران كودكى نیز عطا كند.(3070)
2- یكى از یاران امام رضا(علیه السلام) مىگوید: در خراسان در محضر امام رضا(علیه السلام) بودیم. یكى از حاضران به امام عرض كرد: سرور من! اگر (خداى نخواسته) پیشامدى رخ دهد، به چه كسى مراجعه كنیم؟ امام فرمود: «به فرزندم ابو جعفر(3071).» در این هنگام آن شخص سنّ حضرت جواد(علیه السلام) را كم شمرد، امام رضا(علیه السلام) فرمود: «خداوند عیسى بن مریم را در سنّى كمتر از سنّ ابو جعفر، رسول و پیامبر و صاحب شریعت تازه قرار داد.»(3072)
3- امام رضا(علیه السلام) به یكى از یاران خود به نام «معمر بن خلاد» فرمود: «من ابو جعفر را در جاى خود نشاندم و جانشین خود قرار دادم، ما خاندانى هستیم كه كوچكترانِ ما، مو به مو از بزرگانمان ارث مىبرند»!(3073)
گرداب اعتقادى
اما برغم تمام آنچه در مورد امكان رسیدن به مناصب بزرگ الهى در سنّ خردسالى گفته شد، هنوز مشكل كوچكى سنّ حضرت جواد، نه تنها براى بسیارى از افراد عادى از شیعیان حل نشده بود، بلكه براى برخى از بزرگان و علماى شیعه نیز جاى بحث و گفتگو داشت. به همین جهت پس از شهادت امام رضا(علیه السلام) و آغاز امامت فرزند خردسالش، حضرت جواد، شیعیان -بویژه شیعیان عامى- با گرداب اعتقادى خطرناك و در نوع خود بىسابقهاى مواجه شدند و كوچكى سنّ آن حضرت بصورت یك مشكل بزرگ پدیدار گردید.
«ابن رستم طبرى»، از دانشمندان قرن چهارم هجرى، مىنویسد: «زمانى كه سن او (حضرت جواد) به شش سال و چند ماه رسید، مأمون پدرش را به قتل رساند و شیعیان در حیرت و سرگردانى فرو رفتند و در میان مردم اختلافنظر پدید آمد و سنّ ابو جعفر را كم شمردند و شیعیان در سایر شهرها متحیر شدند.»(3074)
به همین جهت، شیعیان اجتماعاتى تشكیل دادند و دیدارهایى با امام جواد(علیه السلام) به عمل آوردند و به منظور آزمایش و حصول اطمینان از اینكه او داراى علم امامت است، پرسشهایى را مطرح كردند و هنگامى كه پاسخهاى قاطع و روشن و قانع كننده دریافت كردند، آرامش و اطمینان یافتند.
مورّخان در این زمینه مىنویسند: چون امام رضا(علیه السلام) در سال دویست و دو رحلت نمود، سن ابو جعفر نزدیك به هفتسال بود، ازینرو در بغداد و سایر شهرها در بین مردم اختلاف نظر پدید آمد. «ریان بن صلت»، «صفوان بن یحیى»، «محمد بن حكیم»، «عبد الرحمن بن حجاج» و «یونس بن عبد الرحمن»، با گروهى از بزرگان و معتمدین شیعه، در خانه «عبد الرحمن بن حجاج»، در یكى از محلّههاى بغداد به نام «بركه زلزل»(3075) گرد آمدند و در سوگ امام به گریه و اندوه پرداختند... یونس به آنان گفت: دست از گریه و زارى بردارید، (باید دید) امر امامت را چه كسى عهدهدار مىگردد؟ و تا این كودك (ابو جعفر) بزرگ شود، مسائل خود را از چه كسى باید بپرسیم؟!
در این هنگام «ریان بن صلت» برخاست و گلوى او را گرفت و فشرد، و در حالى كه به سر و صورت او مىزد، با خشم گفت: تو نزد ما تظاهر به ایمان مىكنى و شك و شرك خود را پنهان مىدارى؟! اگر امامت او از جانب خدا باشد حتّى اگر طفل یك روزه باشد، مثل پیرمرد صد ساله خواهد بود، و اگر از جانب خدا نباشد، حتّى اگر صد ساله باشد، چون دیگران یك فرد عادى خواهد بود، شایسته است در اینباره تأمّل شود. در این هنگام حاضران به توبیخ و نكوهش یونس پرداختند.(3076) در آن موقع، موسم حج نزدیك شده بود. هشتاد نفر از فقها و علماى بغداد و شهرهاى دیگر رهسپار حج شدند و به قصد دیدار ابو جعفر عازم مدینه گردیدند، و چون به مدینه رسیدند، به خانه امام صادق(علیه السلام) كه خالى بود، رفتند و روى زیرانداز بزرگى نشستند. در این هنگام عبد الله بن موسى، عموى حضرت جواد، وارد شد و در صدر مجلس نشست. یك نفر بپاخاست و گفت: این پسر رسول خداست، هر كس سؤالى دارد از وى بكند. چند نفر از حاضران سؤالاتى كردند كه وى پاسخهاى نادرستى داد!... (3077) شیعیان متحیّر و غمگین شدند و فقها مضطرب گشتند و برخاسته قصد رفتن كردند و گفتند: اگر ابو جعفر مىتوانست جواب مسائل ما را بدهد، عبد الله نزد ما نمىآمد و جوابهاى نادرست نمىداد!
در این هنگام درى از صدر مجلس باز شد و غلامى بنام «موفّق» وارد مجلس گردید و گفت: این ابو جعفر است كه مىآید، همه بپاخاستند و از وى استقبال كرده سلام دادند. امام وارد شد و نشست و مردم همه ساكت شدند. آنگاه سؤالات خود را با امام در میان گذاشتند و وقتى كه پاسخهاى قانع كننده و كاملى شنیدند، شاد شدند و او را دعا كردند و ستودند و عرض كردند: عموى شما، عبد الله چنین و چنان فتوا داد. حضرت فرمود: «عمو! نزد خدا بزرگ است كه فردا در پیشگاه او بایستى و به تو بگوید: با آنكه در میان امت، داناتر از تو وجود داشت، چرا ندانسته به بندگان من فتوا دادى؟!»(3078)
«اسحاق بن اسماعیل» كه آن سال همراه این گروه بود، مىگوید: من نیز در نامهاى ده مسئله نوشته بودم تا از آن حضرت بپرسم. در آن موقع همسرم حامله بود. با خود گفتم: اگر به پرسشهاى من پاسخ داد، از او تقاضا مىكنم كه دعا كند خداوند بچهاى را كه همسرم به آن آبستن است، پسر قرار دهد. وقتى كه مردم سؤالات خود را مطرح كردند، من نیز نامه را در دست گرفته بپاخاستم تا مسائل را مطرح كنم. امام تا مرا دید، فرمود: اى اسحاق! اسم او را «احمد» بگذار! به دنبال این قضیه همسرم پسرى به دنیا آورد و نام او را «احمد» گذاشتم.(3079)
این دیدار و بحث و گفتگو و دیدارهاى مشابه دیگرى كه با امام جواد(علیه السلام) صورت گرفت(3080) مایه اطمینان و اعتقاد كامل شیعیان به امامت آن حضرت گردید و ابرهاى تیره ابهام و شبهه را از فضاى فكر و ذهن آنان كنار زد و خورشید حقیقت را آشكار ساخت.
مولودى حضرت جواد(علیه السلام)
فصل لبخند
فصل لبخند است و دلها، شادِ شاد
جشن میلاد است، میلاد جواد
مىوزد نور جواد از آسمان
مىدهد بنیاد ظلمت را به باد
كیست او؟ پایان فصل تشنگى
روح باران، عصمتى دریانژاد
كیست او؟ بحر كرامت، عرش عدل
آسمان جود، رحمت را، چكاد
كیست او؟ ماه مدینه، مِهر عشق
آن كه عصمت را به گلها یاد داد
كیست او؟ نورى فراتر از خیال
خصم شب، كوبنده ظلم و فساد
كیست...؟ صبح صادق غیرت، تقى
كیست او؟ آیینه عصمت، جواد
فصل لبخند است و دلها، شادِ شاد
آسمان نور تقى را مژده داد(3081)
منبع جود و عطاى حق، جواد
هر كه اندر وادى عشق اوفتاد
عقل دوراندیش را از دست داد
كار عشق گلرخان بازیچه نیست
شیر در این ره به زانو اوفتاد
فرق بسیار است در عشق و هوس
بر هوس رانان نباشد اعتماد
ما به آن جانانه بسپاریم جان
كز كف جودش فلك گیرد مراد
مظهر ذات خداوند كریم
منبع احسان و الطاف و وِداد
نور چشمان على، شیر خدا
سرور و سر حلقه مردان راد
غنچه گلزار زهراى بتول
آن كه چون او مادرِ گیتى نزاد
روى او همچون حسن، خویَش حسین
در مقام زهد چون زین العباد
علم او چون باقر علم نبى
جعفر صادق به درس اجتهاد
ریزهخوار خوان جودش ما خلق
موسى كاظم به مهر و عدل و داد
نور چشمان على موسى الرضا
منبع جود و عطاى حق جواد
آن كه مأمون بهر درس و بحث او
از بزرگان مجلسى ترتیب داد
قاضى القضّاة را در بزم خواند
پیش او از بهر بحث و انتقاد
گفت پس یحیى بن اكثم كاى امیر
من به دانشگاه دهرم اوستاد
چون منى را با جوانى خُردسال
كى سزد بر علم و دانش لب گشاد
گفت مأمون بهل حلّ مشكلات
چون بنى هاشم ندارد كس به یاد
كُن سؤال از او، اگر ماند از جواب
با تفاخر پیشه كن رسم عناد
مطلبى را كرد پس یحیى سؤال
كز سؤال مشكل خود بود شاد
او جوابش گفت و در تشریح آن
پرسش از او كرد بهر امتداد
نزد او آن گونه درماند از جواب
كز خجالت رفت بنیادش به باد
زان كه غافل بود از كنز علوم
از رسول هاشمى دارد نژاد
در علوم اوّلین و آخرین
چون على باشد به هنگام جهاد
عید مولود جواد العالمین
بر جمیع انس و جان فرخنده باد(3082)
آبشار وحى
دوش با عشق همسفر بودم
دمِ دروازه سَحر بودم
گاه چون موجهاى سرگردان
خانه بر دوش در به در بودم
گاه مىآمدم به خود، امّا
گاه از خویش بىخبر بودم
گاه مثل شكوفهها خندان
گاه چون لاله خونجگر بودم
پى دیدار یوسف زهرا
دیده آرزو به در بودم
یا جواد الائمّه مىگفتم
وز همه دلشكستهتر بودم
بیت زیبا و دلنشین فؤاد
بر لبم بود و نغمهگر بودم
عَجز الواصِفُون عَن صِفتِك
ما عَرَفناكَ حَقَّ معرِفتك
با تو دل آشناست مىدانم
دیده محو شماست مىدانم
اى جمال تو همچو بَدر منیر
آسمانت رضاست مىدانم
روى زیبایت اى بهشت آیت
مظهرِ حق نماست مىدانم
گر نبردیم بهره از حُسنت
عیب از چشم ماست، مىدانم
گر چه قسمت نشد زیارت تو
حَرَمت باصفاست مىدانم
در مدیح تو هر چه گویم من
سخنم نارساست مىدانم
اى مقام تو برتر از شب قدر
وصفِ تو با خداست مىدانم
عَجز الواصِفُونَ عَن صِفتِك
ما عَرَفناك حَقَّ معرِفتك
همچو گُل از گُلاب گفتى تو
سخن از عطر ناب گفتى تو
سخن از روشنایى و پاكى
به سپیده، به آب گفتى تو
آسمان دید با پرستوها
عشق را بىحجاب گفتى تو
از كلام تو، نور مىبارد
مگر از آفتاب گفتى تو؟
راستى سى هزار مسأله را
به درستى جواب گفتى تو
اى لبت آبشار وحى خدا
هر چه گفتى صواب گفتى تو
تا در آیینه خویش را دیدى
با دو صد آب و تاب گفتى تو
عَجز الواصِفُونَ عَن صَفتِك
ما عَرَفناك حَقَّ معرِفتك
مژده وصل تا شنیدم من
گُل ز باغ مراد چیدم من
بس كه شوق وصال شیرین بود
شورى از عشق آفریدم من
اى نُهُم حجّت خدا، به خدا
با ولاى تو رو سپیدم من
جانم از غصّه مىرسید به لب
گر به وصلت نمىرسیدم من
با هزار آرزو به درگاهت
ایستاده به صد امیدم بود
مىشدم كاش قطره اشكى
كه به پاى تو مىچكیدم من
از تمام ستارگان دیشب
تا سَحَرگاه مىشنیدم من
عَجز الواصِفُونَ عَن صِفتِك
ما عَرَفناك حَقَّ معرِفتك
حالِ ابر بهار دارم من
دیدهاى اشكبار دارم من
اى جواد! اى كریم اهل البیت!
باغ بىبرگ و بار دارم من
نام من، نام توست شُكر خداى
از تو یك یادگار دارم من
از طفیل تو و محبّت تو
عزّت و اعتبار دارم من
كمتر از ذرّهام، ولى از مهر
بیش از این انتظار دارم من
ذوقِ با آشنا سخن گفتن
شوقِ دیدار یار دارم من
قطع امّید كردم از همه كس
از جهان با تو كار دارم من
عَجز الواصِفُون عَن صِفتِك
ما عَرَفناك حَقَّ معرِفتك
باز این جان خسته مىگوید:
یا جواد الائمّه ادركنى
بلبل پر شكسته مىگوید:
یا جواد الائمّه ادركنى
نرگس چشم بسته مىگوید:
یا جواد الائمّه ادركنى
صید از دام رسته مىگوید:
یا جواد الائمّه ادركنى
هر كه دل بر تو بسته مىگوید:
یا جواد الائمّه ادركنى
شب عید خجسته مىگوید:
یا جواد الائمّه ادركنى
شفق دلشكسته مىگوید:
یا جواد الائمّه ادركنى
عَجز الواصِفُون عَن صِفتِك
ما عَرَفناك حقَّ معرِفتك(3083)
آیه «نورٌ على نور»
جلوه در محفل چو نورى عارض جانانه كرد
عاشقان را با نگاهى واله و دیوانه كرد
خیل مشتاقان خود را با نگاهى دلفریب
دیده روشن از فروغ نرگس مستانه كرد
آتش شوق وصالش كرد با دلدادگان
آن چه سوز اشتیاق شمع، با پروانه كرد
باده از خمخانه وحدت چو در پیمانه ریخت
عارفان را سرخوش و سرمست از آن پیمانه كرد
ریخت از هر تار مویش آیتى ز آیات حق
چون نسیم آفرینش موى او را شانه كرد
آشناى مه جبینى باش كاندر بزم عشق
شوق دیدارش جهانى را ز خود بیگانه كرد
نازم آن ریحان خوشبویى كه با باران فیض
تربیت دست «رضا» در دامن «ریحانه» كرد
صبحدم در خانه ریحانه خورشیدى دمید
كز فروغ چهرهاش روشن فضاى خانه كرد
كوكب برج فضایل، خسرو خوبان جواد
آن كه مشقِ نور علمش مردم فرزانه كرد
وارث تاج ولایت شهریارى كز بیان
ساحت حق را جدا از باطل و افسانه كرد
بىرخش كاشانه دین چون شب تاریك بود
پرتو صبح جمالش روشن این كاشانه كرد
ابر احسانش جهان را خرّم و شاداب ساخت
كاخ ایمانش بناى كفر را ویرانه كرد
نعمت شاهانه او شامل شاه و گداست
كى تواند كس سپاس نعمت شاهانه كرد
آیت «نورٌ على نور» از حریمش شد عیان
چون در آغوش صدف جا آن دُرّ یكدانه كرد
اى پى نابودى شالوده كفر و ضلال
تكیه بر عزم بلند و همّت مردانه كرد
اى «رسا» جان را نثار مقدم جانانه كن
زان كه جان باید نثار مقدم جانانه كرد(3084)
روحِ مجسّم
امام نهم، سرور اهل عالم
سلیل رضا، فخر اولاد آدم
شده یوسف مصر محو جمالش
تبارك بدان صورت و وجه اكرم
لبش آب حیوان به خضر و سكندر
دمش روح بخشا به عیسى بن مریم
یكى رشحه از بحر جودش دو گیتى
یكى قطره ز ابر عطایش دو عالم
چو بنشست بر مسند حُكم و فَتْوى
فرو بست لب از سخن «پور اكثم»
چه گویم ز شرح جمال و جلالش
كه جان جهان است و روح مجسّم
وفىّ و نقىّ و تقىّ و مطهّر
جمیل و جلیل و نبیل و مكرّم
جواد است و باشد امید از عطایش
رساند، به «فیّاض» فیض دمادم(3085)