[بِسْمِ اللهِ الرَّحْمانِ الرَّحیمِ]
به نام خداوند بخشندهی مهربان
همیشه و در همه جا آغاز و افتتاح كارها را از طریق افراد مهم انجام میدهند. مثلاً كلنگ ساختمان مهم را به دست یكی از بزرگان منطقه به زمین میزنند. در افتتاح یك كارخانه، نوار را یك فرد برجسته قیچی میكند. در جنگ فرمان حمله از طرف فرماندهی کل صادر میشود. ما مسلمانان نیز بهتر است، كار خود را با نام خداوند آغاز کنیم؛ كه علم و قدرت و محبتش از هر كسی برتر است.
اولین آیهی قرآن با «بسم الله» شروع میشود. سایر پیامبران نیز آغاز كارشان را با «بسم الله» شروع میكردند. در آغاز غذا خوردن، مسافرت، خوابیدن، سوار وسیلهی نقلیه شدن، به گفتن «بسم الله» سفارش شده است. «بسم الله» نشانهی آشنایی با خدا و پناه بردن به او و استمداد از اوست. همین كه انسان میگوید: «به نام خداوند بخشندهی مهربان» یعنی خدایا! من به تو ایمان دارم، تو را دوست دارم، از تو كمك میخواهم و با نام تو به كارم رنگ خدایی میدهم.
[الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ]
ستایش مخصوص خداوندی است كه پروردگار جهانیان است.
كلمه «ربّ» به كسی میگویند كه هم صاحب چیزی است و هم در رشد و پرورش آن نقشی دارد. خداوند هم مالك همه چیز است و هم همه چیز را رشد میدهد. «الْحَمْدُ لِلَّهِ» بهترین نوع شكر از خداست.
انسان در برابر خوبیها، تشكر میكند و خداوند سرچشمهی همه خوبیهاست.
آری، اگر از دانشآموزی به خاطر خوب درسخواندنش تشكر میكنیم، باید از سرچشمهی آن درس كه معلم و كتاب است نیز تشكر كنیم.
خداوند برای همه چیز راه رشد وتربیت مخصوصی قرار داده است؛
تخم هندوانه را رشد میدهد تا هنداونه شود.
به زنبور آموخته كه چه گلی را بمكد و چگونه عسل درست كند. در بدن كوچك زنبور عسل سه كارخانه مهم قرار داده است؛ كارخانه عسلسازی، كارخانه زهرسازی و كارخانه مومسازی، به او هنر خانهسازی نیز آموخته است.
دیگران كه چیزی میسازند آن را رها میكنند و میروند. مثلا كسی كه قالی یا ساختمان یا ماشینی درست میكند، ساخته خود را به دیگری واگذار میكند و به سراغ قالی و ساختمان و ماشین دیگری میرود، ولی خداوند هر چه را آفریده حتی برای یك لحظه آن را رها نمیكند و از آن غافل نیست. قرآن میفرماید: [وَ ما كُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غافِلین] (1)، و ما (هرگز) از آفریدههای (خود) غافل نبودهایم.
[الرَّحْمانِ الرَّحیمِ]
(خدایی كه) بخشنده و مهربان است.
ریشهی این دو كلمه رحمت خداست. خداوند «رحمان» و «رحیم» است.
در اینجا به چند نمونه از رحمت خدا اشاره می كنیم:
آفریدن او رحمت است.
روزی دادن او رحمت است.
پرورش او رحمت است.
بخشیدن گناهان از طرف او رحمت است.
همین كه برای كار خوب ده پاداش ولی برای کار بد یك كیفر میدهد، رحمت است.
او علاقه به فرزند را در دل پدر و مادر قرارداد.
او به انسان عقل و فهم و حافظه داد.
او به انسان چشم و گوش و هوش داد.
خورشید تابان و سبزی گیاهان و رام بودن حیوانات از اوست.
علم و قدرت و زنده بودن ما به دست اوست.
پس او را كه این همه مهربان است ستایش میكنیم، او را دوست می-داریم، با او از طریق نماز و دعا حرف میزنیم، فرمانش را میپذیریم و از مخالفت با او دوری میكنیم.
[مالِكِ یَوْمِ الدِّینِ]
خداوند مالك روز قیامت است.
گرچه خداوند مالك همه چیز در همه جاست ولی در قیامت، انسان مالک بودن خدا را بهتر میفهمد. انسان همیشه به شناسنامه و كارت شناسایی نیاز دارد، اما در حال عادی این نیاز را درك نمیكند، ولی هنگام ورود و خروج از كشور، ثبتنام برای مدرسه، گرفتن گواهینامه، رفتن به دانشگاه، گرفتن پول از بانک، شركت در مراسم مهم و امثال آن انسان نیاز به كارت و شناسنامه را بهتر احساس میكند. در قیامت هم كه مال و فامیل و علم و مقام و دوستان هیچ كاری نمیتوانند برای انسان بكنند، انسان با تمام وجود میفهمد كه جز خداوند هیچ كسی اختیار و قدرتی ندارد و در آن روز میفهمد كه مالك، فقط خداوند است.
[مالِكِ یَوْمِ الدِّینِ]
این خداوند، هم آفریدگار و پرورش دهنده ما است و هم انواع رحمت خود را بر ما میفرستد و هم در قیامت سر و كارها فقط با اوست.
پس فقط او را پرستش كنیم و فقط از او كمك بگیریم.
[إیّاكَ نَعْبُدُ وَ إیّاكَ نَسْتَعینُ]
ما فقط تو را میپرستیم و ما فقط از تو كمك میگیریم.
هر كسی به كسی وابسته است، او را دوست دارد، از او كمك میخواهد، او را صدا میزند و مشكلش را با او در میان میگذارد. انسان نیز در نماز، اول میگوید: خدایا! تو بسیار مهربانی. [بِسْمِ اللهِ الرَّحْمانِ الرَّحیمِ]
سپس میگوید: تو مربّی ما هستی. [رَبِّ الْعالَمینَ]
آینده و قیامت ما به دست تو است. [مالِكِ یَوْمِ الدِّینِ]
پس ما فقط بندگی تو را میكنیم و فقط از تو كمك میخواهیم. [إیّاكَ نَعْبُدُ وَ إیّاكَ نَسْتَعینُ]
خدایا! غیر از تو یا نمیتوانند كاری انجام دهند. مثل بتها و مجسمهها كه هیچ سود و زیانی ندارند.
یا صدای ما را نمیشنوند.
یا نیاز ما را نمیدانند.
یا ما را دوست ندارند تا به ما كمك كنند.
یا كم كمك میكنند.
یا برای یك لحظه كمك میكنند.
یا برای كمك خود بر ما منّت میگذارند.
یا در برابر كمك خود ما را به بردگی و ذلّت میكشانند.
پس به جای دیگران، ما فقط بندگی تو را میپذیریم، [إیّاكَ نَعْبُدُ] و فقط از تو كمك میخواهیم. [إیّاكَ نَسْتَعینُ]
[اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ]
خداوندا؛ ما را به راه راست هدایت فرما.
انسان نمیتواتد مثل جمادات، راكد باشد. او فكر دارد، حرف میزند، غذا میخورد، دوست انتخاب میکند، كتاب میخواند، شغل انتخاب میكند. پس تمام انسانها باید در فکر و حرف و رفتار خود راهی را بروند. انسانها در راه خود اشتباه میكنند و پشیمان میشوند. انسان باید راهی را برود كه درست باشد و خطا نداشته باشد و راه بیخطا و درست همان راه مستقیم است كه در جملهی [اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ]، از خداوند میخواهیم كه همه ما را به آن راه مستقیم هدایت كند. راهی كه در آن خوشبختی دنیا و آخرت ما باشد. راهی كه پیامبران و شایستگان رفتهاند. راهی كه در آن اشتباه و خطا و پشیمانی نباشد.
[صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیرِْ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ]
خدایا: راه كسانی را به من نشان بده كه برآنان نعمت دادی نه غضب شدگان و نه گمراهان.
هر كسی ممكن است راه و فكر و كار خود را درست و حق بداند. ما از خدا میخواهیم راه ما را راه پیامبران و نیكوكاران و شهدا و راستگویان قرار دهد. آری، كسانی هستند كه خداوند بر آنان نعمتهای زیادی داده ولی آنان ناسپاسی كرده و گمراه شدهاند و گروهی در همین دنیا مورد قهر و غضب خداوند قرار گرفتهاند.
ما ازخداوند دو چیز میخواهیم:
یكی آن كه ما را به راه مستقیم هدایت كند، همان راه كسانی كه به آنان نعمت داده است.
دوم این كه ما نعمتهای الهی را با ناسپاسی خود به گناه و كجروی و قهر خدا تبدیل نكنیم.
آری، نعمت خدا یك خیر است و بهرهگیری درست از آن، چیز دیگری است؛ مثلاً علم و نوشتن نعمت خداست ولی میتوان از این نعمتها بد استفاده كرد و به جای نامه محبتآمیز، كلمات بد و قهرآور نوشت.
پس از نگاهی گذرا به سوره حمد اکنون آیهی دیگری را بررسی میکنیم:
نیكی به دیگران سبب میشود كه خداوند نیكی خود را بر ما بیشتر كند. 1. اگر در مهمانی ظرف میوهای را نزد ما آوردند، اگر ما فقط برای خودمان برداریم، ظرف را از نزد ما دور و برای دیگران میبرند، ولی اگر همین كه ظرف میوه را نزد ما آوردند؛ میوهای برای نفری كه دست راست نشسته برداریم و به او بدهیم بعد میوهای برای كسی كه دست چپ ما نشسته است برداریم و به او بدهیم تا مادامی كه ما به دیگران احسان میكنیم و میوه میدهیم صاحب خانه ظرف را نزد ما نگه میدارد. همچنین تا مادامی كه ما به بندگان خدا احسان كنیم، خداوند احسان خود را برای ما نگه میدارد و ادامه میدهد. قرآن میفرماید: [إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُم]، اگر نیكی كنید به خود نیكی كردهاید. (2) البته اگر نعمتهای خدا را به دیگران ایثار کنیم، هم شکر نعمتها را به جا آوردهایم و هم باعث استمرار آن شدهایم چنانکه خداوند میفرماید:
[أَحْسِنْ كَما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْك]
تو به دیگران نیكی كن همانگونه كه خداوند به تو نیكی كردهاست.
آری، نیكی به دیگران فرمان خداست كه انجام آن پاداش زیادی دارد.
نیكی به دیگران مشكلات مردم را برطرف میكند و میان افراد جامعه برابری و برادری به وجود میآورد.
نیكی به دیگران سبب میشود كه آنان نیز در روز گرفتاری و نیاز ما به ما نیكی و كمك كنند. نیكی به دیگران یك نمونه تشكر از خداست.
نیكی به دیگران شامل هر نوع محبت، خدمت، حمایت و كمك میشود.
1. سوره مؤمنون، آیه 17.
2. سوره اسراء، آیه 7.
3. سوره قصص، آیه 77.