تفاوت اندیشه‌ی مردم نسبت به معاد(178)
عده‌ای که گرفتار اوهام و اندیشه‌های جاهلیت می‌باشند کلاً حشر نفوس را محال می‌پندارند. این عده انسان را غیر از همین بدن خاکی نمی‌شناسند و معتقدند انسان با مرگش تمام می‌شود و عده‌ای فیلسوف‌نما نیز می‌گویند چون «اعاده‌ی معدوم محال است» و چون انسان با مرگش معدوم می‌شود، پس هرگز امکان ندارد برگردد و لذا حشر آن محال است و همین امر موجب شده عده‌ای از متکلمین برای ردّ این سخن اخیر از اصل محال‌بودن اعاده‌ی معدوم دست بکشند. خلاصه از این قبیل بحث‌های طولانی و غیر مفید به جهت عدم تصور صحیح از موضوعِ مورد بحث، در طول حیات بشر کم نیست. درحالی که اگر این افراد متوجه حقیقت انسان می‌شدند هرگز به چنین موضع‌گیری‌هایی دچار نمی‌گشتند.
آنچه مسلم است همه‌ی فیلسوفان و همه‌ی اهل شریعت بر حقیقت معاد اذعان دارند، هرچند در چگونگی آن نظرات متفاوتی ابراز داشته‌اند. عده‌ای از علماء عامّه و فقها و اصحاب حدیث، معاد را جسمانی می‌دانند، بر این اساس که در نزد این‌ها روح، جسمی است که در بدن جریان دارد. مثل جریان آتش در زغال یا جریان گلاب در گُل و جریان روغن در دانه زیتون و عده‌ای از فلاسفه و پیروان مشائین معاد را فقط روحانی می‌دانند و معتقدند با قطع تعلق نفس از بدن، بدن نابود می‌شود و نفس به صورت مجرّد باقی می‌ماند و عده‌ای از بزرگان حکمت و عرفان و فقه به معادِ جسم و نفس معتقدند. بدین معنی که در قیامت نفس دوباره به بدن برمی‌گردد و بدن زنده می‌شود و تناسخیه معتقدند که این برگشت در همین دنیا اتفاق می‌افتد و منکر آخرت و جنت و نار شده‌اند و همچنین در بین معتقدین به معادِ نفس و جسم این نکته مطرح است که آیا همین بدن محشور می‌شود و یا «مثل» آن؟ که اکثرا معتقدند بدن قیامتی از نظر خلقت و شکل غیر از بدن اولیه است و به اخبار وارده در این مورد استدلال کرده‌اند که صفات اهل بهشت و جهنم در ظاهر بدنشان نمودار است و یا به اینگونه آیات توجه دارند که می‌فرماید: «أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ قادِرٌ عَلى أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ»(179) آیا نمی‌بینید خدائی که آسمان و زمین را خلق کرده قادر است مثل آن‌ها نه عین آن‌ها را خلق کند؟
سوال: اگر بدن دیگری در قیامت هست مثل این بدن، آیا آنکه عذاب می‌بیند و یا به ثواب می‌رسد غیر این بدن است که اطاعت و معصیت کرده است؟
جواب: در آینده روشن می‌شود، آن‌کس که به قیامت می‌آید همین شخص است بعینه - از نظر نفس و بدن - به طوری که هرکس او را ببیند می‌گوید فلانی را دیدم - در واقع بدن برزخی و اخروی همین بدن دنیوی است ولیکن نه به وصف دنیائی آن - بنابراین مشکل فوق رخ نمی‌دهد. آنچه باید در رابطه با معاد دائماً مدّ نظر باشد این است که عالم قیامت نظامی است با شرایط خاص خودش که در آن نظام مثلاً خوردن مال یتیم که در این دنیا مجموعه‌ی چند حرکت است در آن نظام یک حقیقت خواهد بود که عامل عذاب می‌باشد و انسان در آن نظام خودِ عمل را می‌بیند که قرآن می‌فرماید: «عَلِمَتْ نَفْسٌ ما أَحْضَرَتْ»(180)هر کسی آنچه را حاضر کرده می‌یابد و این نظام با این خصوصیات بازگشت به دنیا نیست زیرا آن‌جا دار القرار است در حالی‌که دنیا، دارِ حرکت است ولی نظام قیامت، نظام «کُنْ فَیکون» است.