همچنان كه قبلاً روشن شد یك نحوه تكامل و رفع حجاب در برزخ برای مؤمنان هست؛ شواهد قرآنی گویای این است كه تكامل در عوالم بالاتر از برزخ نیز وجود دارد و همین انتقال از عالم برزخ به عالم حشر یك نحوه حركت تكاملی است به سوی حضرت حق و روح با تحول و واردشدن در این سرفصل جدید، چهرة اصلی خود را در مرتبة بالاتری مییابد، چرا كه با هر انتقالی، انسان به صورت اصلی خود نزدیكتر و به كمالات از دست رفتة خود هنگام سیر نزولی، نائل میشود و به تدریج سعة وجود خود را مییابد و متناسبِ یگانهشدن با عالم قرب میشود. در همین راستا قرآن میفرماید:
«فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُواْ بِاللّهِ وَاعْتَصَمُواْ بِهِ فَسَیُدْخِلُهُمْ فِی رَحْمَةٍ مِّنْهُ وَفَضْلٍ وَیَهْدِیهِمْ إِلَیْهِ صِرَاطًا مُّسْتَقِیمًا»(191)
و اما آنهایی كه به خدا ایمان آوردند و به او تمسّك جستند، بهزودی خداوند آنان را در جوار رحمت و فضل خویش در آورد، و ایشان را به سوی خود به صراطی مستقیم هدایت میكند.
این آیه روشن میكند پس از رسیدن به بهشت و قرارگرفتن در آن، مؤمنان دوباره در راه و مسیری كه به سوی خدا میرود، هدایت میشوند. پس خداوند بهشتیها را به راهی كه لقاء بالاتر، بهتر، جامعتر و كاملتر است پیش میبرد، یعنی حتی در بهشت هم تكامل هست و تازه از این به بعد اصل حركت بر اساس حبّ و اشتیاق و لقای حق آغاز میشود، چنانچه در جای دیگر میفرماید: پس از استقرار در بهشت، با آن خصوصیات بینظیر، «وَ هُدُوا اِلی الطَیِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَ هُدُوا اِلی صِراط الْحَمید»(192) به سخن پاكیزه و صراط حمید هدایت میشوند. پس معلوم است تازه در آنجا راهِ بهخصوصی شروع میگردد و خداوند با اسم «حمیدِ» خود مؤمنان و مشتاقان را به آنجا كه باید ببرد، میبرد. در طرف مقابل، كافران هیچگونه تكامل و صعودی ندارند و لذا قرآن میفرماید:
«إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِاللّهِ وَأَیْمَانِهِمْ ثَمَنًا قَلِیلاً أُوْلَـئِكَ لاَ خَلاَقَ لَهُمْ فِی الآخِرَةِ وَلاَ یُكَلِّمُهُمُ اللّهُ وَلاَ یَنظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَلاَ یُزَكِّیهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ»(193)
كسانی كه عهد و پیمان خدا و تعهد فطری خود را به بهای ناچیزی میفروشند، در آخرت بهرهای برای آنان نیست و خداوند در روز قیامت با آنان سخن نمیگوید و نظری به آنها ندارد و پاكشان نمیگرداند و عذابی دردناك خواهند داشت.
اینكه میفرماید: «و پاكشان نمیگرداند» میرساند؛ انسانهایی كه در صراط مستقیم عبودیت بوده و مورد نظر حق میباشند، در حشر و مواقف آن، مشمول تزكیة حضرت حق خواهند بود.
برای مؤمنانی كه به جهت گفتار قرآن، وجود عوالم برتر را قبول كردهاند ولی عقل آنها نمیتواند به خوبی آن مطالب را تحلیل و درك كند، اگر با همین عقل وارد عوالم بالاتر شوند، نمیتوانند آن حقایق را درك كنند و لذا باید حركت و تكامل و عوضشدنی باشد تا شعور و عقل و ظرفیت درك آن حقایق را بیابند، همان ظرفیتی که در دنیا برای اکثر مؤمنان وجود ندارد، و به همین جهت میفرمایند: اگر شعایی از مظاهر جمال حق متجلی گردد، همه میمیرند، چون در این دنیا ظرفیت ادراك جمال حق را ندارند».(194)
البته همانطور كه در بحث تكامل در برزخ روشن شد؛ تكامل در قیامت به معنی انجام عملی جدید نیست، بلكه رفع حجاب و نایلشدن به باطن اعمال است با سیر به سوی خداوند.