تا انسان در دنیاست، تكاملش منوط به علم و عمل است، آن‌هم در حیات فردی و اجتماعی، ولی بعد از دنیا اوست و عمل او. علم و عمل در دنیا یعنی آگاهی از مسیر و حركت در آن مسیری كه موجب تكامل انسان است و علم مورد نیاز، عبارت است از شناخت «آغاز» و «انجام» و «مسیر حركت» یعنی شناخت مبدأ و معاد و منازل بین آن دو.
گرچه مسیر آغاز و انجام در جان آدمی است و لیكن شناخت آنچه در جان نفوذ كرده و آن را می‌سازد شناخت او را تا خارج از وجودش امتداد می‌بخشد و نقش رسالت و نبوت از این قرار است كه انسان با عمل عالمانه كه موجب رفتار صحیح می‌شود، به كمال می‌رسد.
آفریدگار جهان از طریق انبیاء برنامه‌ای را به بشر پیشنهاد می‌كند تا روح استخدام‌گریِ انسان منجر به نفی قسط نگردد.(101) آنچه مانع اجرای قسط می‌گردد و انسان را از پیروی پیامبران باز می‌دارد، نیروی درونی اوست و به همین جهت انسان باید در نبردهای درونی به سركوب نیروهای مزاحمی بپردازد كه مانع از پرواز او با دو بال علم و عمل هستند و بهترین راه برای این كار یاد خدا است. در همین رابطه قرآن می‌فرماید: «وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِی نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَ خیفَةً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَ الْاصالِ وَ لا تَكُنْ مِنَ الْغافِلین»(102) نقش پروردگار خود را در جان خود به یاد داشته باش و این حالت را با حالت تضرع و بدون بلندكردن صدا، زنده نگهدار و از غافلان مباش.
انسانی که متذكرِ حضور و نقش پروردگار در عالم است همواره مواظب می‌باشد تا دشمن او، در دل او نفوذ پیدا نكند و با یاد خدا به پاسداریِ حریم دل مشغول می‌باشد. قرآن در وصف چنین انسان‌هایی می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَواْ إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّیْطَانِ تَذَكَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ»(103) مؤمنینِ اهل تقوا آنهایی‌اند كه چون احساس كردند گروهی از شیاطین اطراف قلبشان در گردش‌اند، متذكر یاد خدا می‌شوند و نسبت به وسوسه‌های شیاطین بیدارند. زیرا قلب خود را که به منزله‌ی كعبه است و باید آن را پاس داشت، پاسداری می‌کنند.
شخصِ مراقب، همواره در حضور است «فی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلیكٍ مُقْتَدِر»(104) او خود را در محل صدق و حقیقت، در نزد پرودگارِ صاحب اختیارِ مقتدر، جای داده و پاسبان حرم دل است و در حرم او غیر او را راه ندهد. انسان مراقب، مراقب اعمال خود و مواظب زبان و قلم و حتی نیّات خویش است. می‌بیند چگونه نیّت بد جان انسان را تیره می‌كند. خداوند می‌فرماید: «وَإِن تُبْدُواْ مَا فِی أَنفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحَاسِبْكُم بِهِ اللّهُ»(105) خداوند شما را نسبت به آنچه از درون خود آشكار می‌كنید و یا پنهان می‌نمایید، مورد محاسبه قرار می‌دهد. لذا امور نفسانی چه اظهار شود و چه پنهان گردد، مورد حساب خواهد بود و وقتی انسان در حضور كامل قرار گرفت متوجه می‌شود نیّت بد چه اندازه در محضر حق بی‌ادبی و معصیت خواهد بود.
انسانِ آرمانیِ مورد نظرِ اسلام در اثر تربیت دینی به چنین درجه‌ای از هوشیاری می‌رسد كه اگر بیگانه‌ای را مشاهده كرد كه می‌خواهد به حریم دل او نفوذ كند، با یاد خدا و توجه به حضرت حق، عمل او را خنثی می‌كند و فرمان‌بردار این آیه‌ی الهی است كه می‌فرماید: «وَ اِمّا یَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللهِ اِنَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ»(106) چون شیطان خواست شما را از تعادلِ ایمانی خارج كند، به خدا پناه ببرید، كه خداوند شنونده‌ی پناهندگی شما و دانا به چگونگی نجات شما است.