سؤال: مگر روح یا نفس انسان مجرّد نیست؛ و مگر گفته نشده كه حركت جوهری فقط مربوط به عالم مادّه است؛ پس چرا گفته می‌شود كه نفس انسان نیز در اثر حركت جوهری استكمال می‌یابد؟!
جواب: آری؛ حركت جوهری مربوط به مادّه است، منتها فرق نفس با عقل این است كه نفس برعكس عقل، دارای تجرّد نسبی است و لذا یك نحوه تعلّق به بدن در آن موجود است و در نتیجه حكم بدن به عنوان یك موجود مادّی، در نفس سرایت می‌كند. و این حالت حركت جوهریِ مادّه تا وقتی نفس هنوز به بدن تعلّق دارد، در نفس جریان دارد و موجب استكمال جوهری نفس می‌شود و نفس در اثر این حركت جوهری شدّت می‌یابد.
حال اگر نفس در صراط عبودیّت قرار گرفت، در اثر شدّت وجودی كه پیدا می‌كند، آرام‌آرام جنبة تعلّقش به بدن كم می‌شود و توجّهش به عالم بالا بیشتر می‌گردد و در این حالت یك نحوه موت اختیاری نصیب خود می‌كند و اختیاراً از عالم حركت به عالم قرار سیر می‌كند، ولی اگر خود را در صراط عبودیّت قرار نداد و از حركت جوهریِ ذاتی خود در مسیر توجّه به عالم ماوراء استفاده نكرد، باز حركت جوهریِ ذاتیِ او بدون آن‌كه او بخواهد، سیر به سوی عالم ماوراء دارد؛ منتها تضادّی بین جهت تكوینی انسان با جهت اختیاری یا تشریعی او به‌وجود می‌آید و در چنین شرایطی وقتی وارد عالم قیامت شد، روحش آمادگی لازم را جهت ارتباط با آن عالم ندارد و خود را برای چنین عالمی آماده نكرده است و لذا عذاب‌های قیامتی نصیب او می‌شود.