پس همان‌طور كه ملاحظه فرمودید یك مرحله وسوسه بود كه شیطان دست‌اندر كار آن است، و یك مرحله تسلّط شیطان است و حاكم‌شدن شیطان بر انسان و به انحراف‌كشیدن او.
علامه(ره) می‌فرمایند:
«خداوند متعال اَحدی را بدون مقدمه و ابتداءً گمراه نمی‌كند، بلكه همة انسان‌ها را در ابتدا هدایت فرموده است، حال اگر كسی به راه هدایت بیاید، گذشته از آن هدایت ابتدایی، هدایت‌های ثانوی هم نصیب او می‌شود، ولی اگر كسی عملاً به بیراهه برود و در آن حالت، خود را از الطاف الهی محروم نماید، خدای متعال او را گمراه می‌كند؛ پس اضلال، ابتدایی نیست، بلكه پس از آن‌كه فاسق شد و از اطاعت خدا سرباز زد، شروع می‌شود و لذا می‌فرماید: «وَ ما یُضِلُّ بِهِ اِلاّ الْفاسِقین».(146)
شیطان یك نوع اضلال دارد، و خدا هم اضلال دیگری دارد. شیطان دعوت به بدی می‌كند، اما آدم را بد نمی‌كند، آدم خودش تصمیم می‌گیرد که بد شود. خداوند هم کسی را که بدی کرد كیفر می‌دهد. حال کیفر خدا چیست؟ كیفر خدا گمراهی است. این را می‌گویند: «اضلال كیفری» و نه اضلال ابتدایی. از طرف خداوند، اضلال ابتدایی نداریم، یعنی هیچ‌وقت نمی‌شود كه خدا كسی را گمراه آفریده باشد. ولی وقتی کسی خودش بدی كرد، در نهایت كیفرش این است كه دیگر حق را نبیند، چشمش نسبت به حق نابینا شود. این را اضلال كیفری گویند. این همان است كه قرآن می‌فرماید: «وَ ما یُضِلُّ بِهِ اِلاّ الْفاسِقین»؛ از صراط مستقیم گمراه نشدند مگر فاسقین، اوّل فاسق شد، بعد دیگر صراط مستقیم را نشناخت. حالا كه فاسق شد و از بندگی خارج گشت، دیگر نمی‌تواند صراط مستقیم را بشناسد، البته در همین شرایط هم باز اختیار این انسان تبهكار باقی است، همچنان‌كه خطر سقوط آن انسان مؤمن تا نزدیك مرگ همراه اوست.
پس تا اینجا این نكته روشن شد كه وسوسه، موجب جبر و سلب اختیار نمی‌شود. و معلوم شد جایگاه وسوسة شیطان در زندگی انسان كجاست و اِضلال کیفری برای چیست.