شرط سود به نفع وام دهنده (یعنى ربا) هدف و انگیزه اش روشن است، امّا شرطى که به نفع وام گیرنده مى شود مثل اینکه مى گوید 100 تومان به تو وام مى دهم تا فلان مدّت، به شرط اینکه 80 تومان به من بازگردانى، چنین وامى چه انگیزه اى مى تواند داشته باشد؟
در پاسخ این سؤال مى گوییم:
این کار ممکن است انگیزه هاى متعدّدى داشته باشد، از جمله:
1. انگیزه الهى یکى از انگیزه هاى این گونه وام هاست; مثل اینکه مى بیند دوست او گرفتارى مهمى دارد و براى حلّ آن، نیاز به 100 هزار تومان دارد ولى از ترس اینکه نتواند به طور کامل وام را بپردازد حاضر نیست وام بگیرد، در اینجا صاحب پول، براى رضاى خدا مى گوید: این وام را بگیر و بعد کمتر بپرداز تا توانایى داشته باشى و این در واقع نوعى انفاق است.
2. انگیزه حفظ مال و جلوگیرى از ضرر، انگیزه دیگر این کار است; مانند مثال هایى که شهید اوّل در کتاب دروس ذکر کرده و صاحب جواهر الکلام از وى نقل کرده است.
مثلا کسى در مکان یا شهر ناامنى زندگى مى کند و قدرت بر حفظ سرمایه خود ندارد، آن مال را به کسى که قدرت حفظ آن را دارد وام مى دهد به شرط اینکه پس از مدتى مبلغى کمتر به او بازگرداند، و همچنین هنگام جنگ ها، زلزله و سیلاب و مانند این حوادث، که قدرت بر حفظ اموال و سرمایه ها را از بسیارى سلب مى کند، چنین وام هایى منطقى است.
3. انگیزه نقل و انتقال است; (همان مثالى که در متن تحریر الوسیله آمده است) مثل اینکه مى خواهد پولش را به شهر یا کشور دیگرى منتقل کند و همراه داشتن پول براى او مشکل یا خطرناک است، در نتیجه به تاجرى وام مى دهد و برات مى گیرد و سپس در کشور موردنظر کمتر از آن را دریافت مى کند، و به این طریق مشکل نقل و انتقال را حل مى کند، یا این امر از طریق بانک ها صورت مى پذیرد.
4. انگیزه در دست داشتن سند; مثل اینکه مى خواهد به فلان شخص پول هنگفتى را امانت بدهد، ولى مى ترسد او بعداً انکار کند، بدین جهت از طریق بانک به او مى رساند، اگرچه بانک مبلغ اضافى مى گیرد و مبلغ کمترى مى دهد، ولى فکر او راحت است زیرا سندى در دست صاحب پول وجود دارد. بنابراین هیچ مانعى ندارد که انسان پولى به کسى وام دهد به شرط اینکه کمتر بگیرد.