تربیت
Tarbiat.Org

فرزندم این چنین باید بود[جلد اول](شرح نامه ۳۱ نهج البلاغه)
اصغر طاهرزاده

هنر تفقّه در دین

حضرت در ادامه مى‏فرمایند: «وَ تَفَقَّهْ فِى الدّین» تفقّه از نظر معنا با تعقّل پیوندى نزدیك دارد امّا دقیقا هم به معناى آن نیست. تعقّل یعنى خوب فكركردن و تفقّه یعنى تعقّل صریح، یعنى تعقّلى كه عمیق‏تر بوده و انسان نفوذ بیشترى برای فهم موضوعات از خود نشان دهد. اصطلاح «فقیه» هم كه اكنون در عرف ما رایج است با معناى تفقه تفاوت دارد. از قرن سوّم هجرى به عده‏اى از دانشمندان كه در فروع دین، تخصص‏هاى خاصى پیدا كردند اصطلاحا «فقیه» گفته‏اند. ولى قبل از آن در متون دینى اصطلاح «تفقه» به معناى عمیق فكركردن در دین بوده است و در قرآن هم به همین معنا آمده. حال چه عمیق فكركردن در فروع دین و چه عمیق فكركردن در اصول دین.
حضرت مى‏فرمایند فرزندم! در دین، عمیقاً فكر كن. امام این سخن را می‌گویند تا فرزندشان را حقیقتاً نجات دهند چون خوب مى‏دانند راه نجات همین است و بس. ما به چند شكل مى‏توانیم با دین برخورد كنیم. یكى این‌كه در اصول دین نیز از افكار دیگران تقلید كنیم. دیگر این‌كه درباره‌ی دین، فقط مطالبى بدانیم. شکل دیگر این‌ است كه علاوه بر دانستن مطالب دینی، مقدارى هم سعی کنیم دین را بفهمیم، مثل این‌که کتاب‌های علماء بزرگ را بخوانیم و مطالب و موضوعات آن‌ها را درک کنیم. ولی شکل دیگرِ برخورد با دین این است كه شدیداً در فهم موضوعات دینی تلاش کنیم تا به عمق مطالب آن دسترسی پیدا نماییم، به گونه‏اى كه مبنای سازمان فكرى‏مان مبتنی بر دین باشد. پیداست كه مراد حضرت در اینجا برخورد آخرى است. حضرت مى‏فرمایند: دین را عمیق بفهم چون دینِ خدا لایه‌هایی دارد که به سادگی ظاهر نمی‌شود. از آن جا كه ما با دینِ خدا آن‌طور که شایسته است برخورد نکرده‌ایم ضربه‏هاى زیادى خورده‏ایم. فهم ضعیف در دیندارى جای وسوسه‌های شیطانی را باز می‌گذارد، این بدیهی است كه عبادات هركس را به اندازه‏اى قبول مى‏كنند كه در دین تفقه کرده است به همین جهت نماز همه به یك اندازه قبول نمى‏شود چون فهمی که از نماز دارند یکسان نیست، متأسفانه ما در دورانی زندگى مى‏كنیم كه سطحى‏نگرى همه را گرفتار کرده و به تعبیر «رنه گنون» کمیّت بر همه‌چیز سیطره پیدا کرده است. در سطحى‏نگرى، انسان‌ها به كمّیّت‏ها اهمیت می‌دهند و همین امر باعث مى‏شود كه افراد به جاى عمق بخشیدن به دانسته‏هایشان، در فكر زیادكردن آن‌ها باشند و عملاً عمیق فكركردن از آن‌ها گرفته شده و نور حكمت در آن‌ها كشته شده. بنا به توصیه‌ی حضرت که می‌فرمایند: «در دین تفقه کنید» سعی بفرمائید كه از عمیق‌فهمیدنِ دین خسته نشوید، برداشت‌های سطحى لایه‌ی اولیه‌ی دین است نباید دین الهی را در همان سطح خلاصه کرد. بعضى‏ها به جهت غفلت از تفقه در دین عادت كرده‏اند در جلساتی حاضر ‌شوند که موضوعات سطحیِ دین را همواره تکرار می‌کنند، چون باور ندارند دین خدا لایه‌ها و بطن‌های عمیق‌تری هم دارد، گویى زندگى‏شان شده همین موضوعات تکراری، این افراد با این كار رشد عقلی خود را از بین می‌برند و در قیامت باید پاسخ‏گوى این سستی‌ها باشند که چرا استعداهای خود را در فهم دین رشد ندادند. تکرار عبادات، غیر از توقف در فهم موضوعات تکراری است، در عبادات کار ما عمق بخشیدن به آن چیزی است که عقل متوجه آن شده است و از این جهت عبادات، فهم عقلی ما را قلبی می‌کند.
خود را طوری باید رشد دهید که از هر موضوع دینی لایه‌ها و بواطن آن از منظر شما پنهان نماند چون آیات و روایات هر کدام هزاران بطن دارند، اگر خود را مشغول حرف‌هاى سطحى کردید از حقایق عمیق دین باز مى‏مانید. اگر از مطالب همین نهج‏البلاغه به طور سطحی عبور کردید و مثل خواندن روزنامه آن را خواندید نباید انتظار داشته باشید به مقصود اصلی حضرت علی(ع) در این خطبه‌ها و نامه‌ها و حکمت‌ها دست یابید. این کلمات از انسان حکیمی صادر شده که تنها با تعمق و تفقه می‌توان به منظور گوینده‌ی آن نزدیک شد.