بَابُ الْإِشَارَةِ وَ النَّصِّ عَلَى الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ ع
1- عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَى عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ الْیَمَانِیِّ وَ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ أَبَانٍ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ قَالَ شَهِدْتُ وَصِیَّةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع حِینَ أَوْصَى إِلَى ابْنِهِ الْحَسَنِ ع وَ أَشْهَدَ عَلَى وَصِیَّتِهِ الْحُسَیْنَ ع وَ مُحَمَّداً وَ جَمِیعَ وُلْدِهِ وَ رُؤَسَاءَ شِیعَتِهِ وَ أَهْلَ بَیْتِهِ ثُمَّ دَفَعَ إِلَیْهِ الْكِتَابَ وَ السِّلَاحَ وَ قَالَ لِابْنِهِ الْحَسَنِ ع یَا بُنَیَّ أَمَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ ص أَنْ أُوصِیَ إِلَیْكَ وَ أَنْ أَدْفَعَ إِلَیْكَ كُتُبِی وَ سِلَاحِی كَمَا أَوْصَى إِلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ دَفَعَ إِلَیَّ كُتُبَهُ وَ سِلَاحَهُ وَ أَمَرَنِی أَنْ آمُرَكَ إِذَا حَضَرَكَ الْمَوْتُ أَنْ تَدْفَعَهَا إِلَى أَخِیكَ الْحُسَیْنِ ع ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَى ابْنِهِ الْحُسَیْنِ ع فَقَالَ وَ أَمَرَكَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَنْ تَدْفَعَهَا إِلَى ابْنِكَ هَذَا ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ع ثُمَّ قَالَ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ أَمَرَكَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَنْ تَدْفَعَهَا إِلَى ابْنِكَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ أَقْرِئْهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ مِنِّی السَّلَامَ
@@اصول كافى جلد 2 صفحه 63 روایة 1@*@
ترجمه:
سلیم بن قیس گوید: زمانیكه امیرالمؤمنین علیه السلام بپسرش حسن علیه السلام وصیت مىفرمود، حاضر بودم، على علیه السلام حسین و محمد (بن حنیفه) علیهماالسلام و سایر فرزندانش را با رؤساء شیعه و اهل بینش گواه گرفت، سپس كتاب و سلاح امامت را باو تحویل داد و فرمود: پسر عزیزم! رسول خدا صلى اللّه علیه و آله مرا امر فرمود كه بتو وصیت كنم و كتب و سلاحم را بتو سپارم، چنانكه پیغمبر بمن وصیت فرمود و كتب و سلاحش را بمن سپرد و باز مرا امر كرد كه بتو امر كنم، چون مرگت فرا رسد، آنها را ببرادرت حسین علیه السلام بسپارى، سپس بپسرش حسین علیه السلام متوجه شد و فرمود: و رسول خدا صلى اللّه علیه و آله بتو امر فرموده كه آنها را باین پسرت بسپارى، سپس دست على بن الحسین علیه السلام را گرفت و فرمود: رسولخدا صلى اللّه علیه و آله بتو امر فرموده است كه آنها را بپسرت محمد بن على بسپارى و از جانب پیغمبر و من باو سلام رسانى.
2- عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ص لَمَّا حَضَرَهُ الَّذِی حَضَرَهُ قَالَ لِابْنِهِ الْحَسَنِ ادْنُ مِنِّی حَتَّى أُسِرَّ إِلَیْكَ مَا أَسَرَّ رَسُولُ اللَّهِ ص إِلَیَّ وَ أَئْتَمِنَكَ عَلَى مَا ائْتَمَنَنِی عَلَیْهِ فَفَعَلَ
@@اصول كافى جلد 2 صفحه 64 روایة 2@*@
ترجمه:
امام باقر علیه السلام فرمود: چون وفات امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیه فرا رسید، بپسرش حسن فرمود: نزدیك من بیا تا آنچه را رسولخدا صلى اللّه علیه و آله با من براز گفت، با تو براز گویم، و آنچه را بمن سپرد بتو سپارم، سپس همین كار را كرد.
3- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ أَبِی بَكْرٍ الْحَضْرَمِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی الْأَجْلَحُ وَ سَلَمَةُ بْنُ كُهَیْلٍ وَ دَاوُدُ بْنُ أَبِی یَزِیدَ وَ زَیْدٌ الْیَمَامِیُّ قَالُوا حَدَّثَنَا شَهْرُ بْنُ حَوْشَبٍ أَنَّ عَلِیّاً ع حِینَ سَارَ إِلَى الْكُوفَةِ اسْتَوْدَعَ أُمَّ سَلَمَةَ كُتُبَهُ وَ الْوَصِیَّةَ فَلَمَّا رَجَعَ الْحَسَنُ ع دَفَعَتْهَا إِلَیْهِ
@@اصول كافى جلد 2 صفحه 64 روایة 3@*@
ترجمه:
شهر بن حوشب گوید: چون على علیه السلام (از مدینه) بكوفه رفت، كتابها و وصیتش را به ام سلمه سپرد و چون امام حسن علیه السلام بمدینه بازگشت، آنها را باو تحویل داد.
و در نسخه صفوانى است.
4- وَ فِی نُسْخَةِ الصَّفْوَانِیِّ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ سَیْفٍ عَنْ أَبِی بَكْرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّ عَلِیّاً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ حِینَ سَارَ إِلَى الْكُوفَةِ اسْتَوْدَعَ أُمَّ سَلَمَةَ كُتُبَهُ وَ الْوَصِیَّةَ فَلَمَّا رَجَعَ الْحَسَنُ دَفَعَتْهَا إِلَیْهِ
@@اصول كافى جلد 2 صفحه 65 روایة 4@*@
ترجمه:
امام صادق علیه السلام فرمود: چون على صلوات اللّه علیه (از مدینه) بكوفه رفت، كتابها و وصیتش را به ام سلمه سپرد، و چون امام حسن علیه السلام بمدینه بازگشت، آنها را باو تحویل داد.
شرح :
راجع بنسخه صفوانى در حدیث 737 توضیح دادیم و در اینجا مقصود اینستكه: این روایت كه عین روایت سابق است و فقط در سلسله سند اختلاف دارد، در نسخه صفوانى هست و در نسخه نعمى و دیگران نیست.
5- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَى عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ أَوْصَى أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع إِلَى الْحَسَنِ وَ أَشْهَدَ عَلَى وَصِیَّتِهِ الْحُسَیْنَ ع وَ مُحَمَّداً وَ جَمِیعَ وُلْدِهِ وَ رُؤَسَاءَ شِیعَتِهِ وَ أَهْلَ بَیْتِهِ ثُمَّ دَفَعَ إِلَیْهِ الْكِتَابَ وَ السِّلَاحَ ثُمَّ قَالَ لِابْنِهِ الْحَسَنِ یَا بُنَیَّ أَمَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ أَنْ أُوصِیَ إِلَیْكَ وَ أَنْ أَدْفَعَ إِلَیْكَ كُتُبِی وَ سِلَاحِی كَمَا أَوْصَى إِلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ وَ دَفَعَ إِلَیَّ كُتُبَهُ وَ سِلَاحَهُ وَ أَمَرَنِی أَنْ آمُرَكَ إِذَا حَضَرَكَ الْمَوْتُ أَنْ تَدْفَعَهُ إِلَى أَخِیكَ الْحُسَیْنِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَى ابْنِهِ الْحُسَیْنِ وَ قَالَ أَمَرَكَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَنْ تَدْفَعَهُ إِلَى ابْنِكَ هَذَا ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِ ابْنِ ابْنِهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ثُمَّ قَالَ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ یَا بُنَیَّ وَ أَمَرَكَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَنْ تَدْفَعَهُ إِلَى ابْنِكَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ أَقْرِئْهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ مِنِّی السَّلَامَ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَى ابْنِهِ الْحَسَنِ فَقَالَ یَا بُنَیَّ أَنْتَ وَلِیُّ الْأَمْرِ وَ وَلِیُّ الدَّمِ فَإِنْ عَفَوْتَ فَلَكَ وَ إِنْ قَتَلْتَ فَضَرْبَةٌ مَكَانَ ضَرْبَةٍ وَ لَا تَأْثَمْ
@@اصول كافى جلد 2 صفحه 65 روایة 5@*@
ترجمه:
جابر گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام بحسن وصیت كرد و حسین و محمد (بن حنیفه) علیه السلام را با همه فرزندان و رؤساى شیعیان و خانوادهاش بر آن وصیت گواه گرفت، سپس كتاب و سلاح را تحویلش داد و باو فرمود: پسر جانم! رسول خدا صلى اللّه علیه و آله بمن امر كرد و كتابها و سلاحش را بمن سپرد و بمن امر فرمود كه بتو امر كنم، چون مرگت فرا رسد، آنرا ببرادرت حسین سپارى، سپس متوجه پسرش حسین شد و گفت: رسولخدا صلى اللّه علیه و آله ترا امر كرد كه آنرا باین پسرت سپارى، سپس دست پسرش على بن الحسین را گرفت و فرمود: پسر عزیزم از رسولخدا صلى اللّه علیه و آله بتو هم امر فرمود كه آنرا بپسرت محمد بن على سپارى و او را از جانب رسولخدا صلى اللّه علیه و آله و من سلام رسانى، باز بپسرش حسن متوجه شد و فرمود: پسر جانم، تو صاحب امر (امامت) و صاحب خونى، اگر (ابن ملجم را) ببخشى حق دارى و اگر بكشى، بجاى یك ضربت فقط یك ضربت بزن و كار ناروا مكن.
6- الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَسَنِ الْحَسَنِیُّ رَفَعَهُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الْأَحْمَرِیِّ رَفَعَهُ قَالَ لَمَّا ضُرِبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع حَفَّ بِهِ الْعُوَّادُ وَ قِیلَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَوْصِ فَقَالَ اثْنُوا لِی وِسَادَةً ثُمَّ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ حَقَّ قَدْرِهِ مُتَّبِعِینَ أَمْرَهُ وَ أَحْمَدُهُ كَمَا أَحَبَّ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْوَاحِدُ الْأَحَدُ الصَّمَدُ كَمَا انْتَسَبَ أَیُّهَا النَّاسُ كُلُّ امْرِئٍ لَاقٍ فِی فِرَارِهِ مَا مِنْهُ یَفِرُّ وَ الْأَجَلُ مَسَاقُ النَّفْسِ إِلَیْهِ وَ الْهَرَبَ مِنْهُ مُوَافَاتُهُ كَمْ أَطْرَدْتُ الْأَیَّامَ أَبْحَثُهَا عَنْ مَكْنُونِ هَذَا الْأَمْرِ فَأَبَى اللَّهُ عَزَّ ذِكْرُهُ إِلَّا إِخْفَاءَهُ هَیْهَاتَ عِلْمٌ مَكْنُونٌ أَمَّا وَصِیَّتِی فَأَنْ لَا تُشْرِكُوا بِاللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ شَیْئاً وَ مُحَمَّداً ص فَلَا تُضَیِّعُوا سُنَّتَهُ أَقِیمُوا هَذَیْنِ الْعَمُودَیْنِ وَ أَوْقِدُوا هَذَیْنِ الْمِصْبَاحَیْنِ وَ خَلَاكُمْ ذَمٌّ مَا لَمْ تَشْرُدُوا حُمِّلَ كُلُّ امْرِئٍ مَجْهُودَهُ وَ خُفِّفَ عَنِ الْجَهَلَةِ رَبٌّ رَحِیمٌ وَ إِمَامٌ عَلِیمٌ وَ دِینٌ قَوِیمٌ أَنَا بِالْأَمْسِ صَاحِبُكُمْ وَ أَنَا الْیَوْمَ عِبْرَةٌ لَكُمْ وَ غَداً مُفَارِقُكُمْ إِنْ تَثْبُتِ الْوَطْأَةُ فِی هَذِهِ الْمَزَلَّةِ فَذَاكَ الْمُرَادُ وَ إِنْ تَدْحَضِ الْقَدَمُ فَإِنَّا كُنَّا فِی أَفْیَاءِ أَغْصَانٍ وَ ذَرَى رِیَاحٍ وَ تَحْتَ ظِلِّ غَمَامَةٍ اضْمَحَلَّ فِی الْجَوِّ مُتَلَفِّقُهَا وَ عَفَا فِی الْأَرْضِ مَحَطُّهَا وَ إِنَّمَا كُنْتُ جَاراً جَاوَرَكُمْ بَدَنِی أَیَّاماً وَ سَتُعْقَبُونَ مِنِّی جُثَّةً خَلَاءً سَاكِنَةً بَعْدَ حَرَكَةٍ وَ كَاظِمَةً بَعْدَ نُطْقٍ لِیَعِظَكُمْ هُدُوِّی وَ خُفُوتُ إِطْرَاقِی وَ سُكُونُ أَطْرَافِی فَإِنَّهُ أَوْعَظُ لَكُمْ مِنَ النَّاطِقِ الْبَلِیغِ وَدَّعْتُكُمْ وَدَاعَ مُرْصِدٍ لِلتَّلَاقِی غَداً تَرَوْنَ أَیَّامِی وَ یَكْشِفُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ سَرَائِرِی وَ تَعْرِفُونِّی بَعْدَ خُلُوِّ مَكَانِی وَ قِیَامِ غَیْرِی مَقَامِی إِنْ أَبْقَ فَأَنَا وَلِیُّ دَمِی وَ إِنْ أَفْنَ فَالْفَنَاءُ مِیعَادِی وَ إِنْ أَعْفُ فَالْعَفْوُ لِی قُرْبَةٌ وَ لَكُمْ حَسَنَةٌ فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا أَ لَا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ فَیَا لَهَا حَسْرَةً عَلَى كُلِّ ذِی غَفْلَةٍ أَنْ یَكُونَ عُمُرُهُ عَلَیْهِ حُجَّةً أَوْ تُؤَدِّیَهُ أَیَّامُهُ إِلَى شِقْوَةٍ جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاكُمْ مِمَّنْ لَا یَقْصُرُ بِهِ عَنْ طَاعَةِ اللَّهِ رَغْبَةٌ أَوْ تَحُلُّ بِهِ بَعْدَ الْمَوْتِ نَقِمَةٌ فَإِنَّمَا نَحْنُ لَهُ وَ بِهِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَى الْحَسَنِ ع فَقَالَ یَا بُنَیَّ ضَرْبَةً مَكَانَ ضَرْبَةٍ وَ لَا تَأْثَمْ
@@اصول كافى جلد 2 صفحه 66 روایة 6@*@
ترجمه:
یكى از اصحاب گوید: چون امیرالمؤمنین علیه السلام ضربت خورد، عیادت كنندگان گردش را گرفتند، بحضرت عرض شد: اى امیرالؤمنین! وصیت نما، فرمود: براى من متكائى گذارید (تا بتوانم بنشینم و با شما سخن گویم) سپس فرمود: سپاس خدا را باندازه شایستگیش، همه از فرمانش پیروى كنندهایم، چنانكه دوست دارد، او را میستایم، و شایسته پرستشى جز خداى یگانه یكتاى بىنیاز نیست، چنانكه خود را (در سوره توحید) نسبت داده است.
اى مردم هر شخصى از آنچه مىگریزد، در حالت گریزش بآن میخورد، (انسان میخواهد از مرگ بگریزد و معالجات پزشكان حاذق بر عكس نتیجه میدهد.
از قضا سر كنگبین صفر افزود - روغن بادام خشكى مینمود)
مدت زندگى میدان راندن جانست بسوى أجل (مانند مركبى كه مسافت معینى را بدون توقف میپیماید، مركب جان انسان هم در میدان مدت عمرش بدون توقف حركت میكند و بمقصدى كه مرگست میرسد) گریز از مرگ، در آمدن و رسیدن بمرگست، چقدر از روزها را گذراندم و از نهان این امر كنجكاوى نمودم، و خدا جز پنهان داشتن آنرا نخواست، هیهات؟ علمى است نهان و پوشیده.
اما وصیت من اینست كه چیزى را براى خداى - جل ثناؤه - شریك نگیرید و سنت محمد (ص) را ضایع نكنید (احكام و دستورهاى پیغمبر را ترك نكنید) این دو ستون را (كه یكتا دانستن خدا و عمل بدستورهاى پیغمبر است) بپا دارید، و این دو چراغ را روشن نگهدارید، تا زمانى كه پراكنده نشوید از سرزنش بر كنار باشید، خدا هر كس را باندازه توانائیش تكلیف كرده و بر نادانان سبك گرفته (زیرا توبه كسانى را كه از روى نادانى مرتكب گناه شوند، قبول دانسته) شما پروردگارى مهربان، پیشوائى دانا و دینى محكم دارید، من دیروز همدم شما بودم و امروز براى شما درس پند و عبرتم (تا بدانید این بستر مرگ براى همه شما گسترده میشود) و فردا از شما جدا میشوم. اگر جاى پا در این لغزشگاه دنیا استوار ماند، همانست مراد و مطلوب، (اگر زنده بمانم مطابق مقصود شماست و من هم بقضاء و قدر خدا خرسندم) و اگر قدم بلغزد، بدانید كه ما در سایه شاخههاى درختان و پراكندههاى بادها و زیر سایه ابرى كه، متراكمش در فضا از هم بپاشد و اثرش در زمین نابود گردد، زندگى میكنیم (پس اگر من مردم تعجب نكنید و بدانید كه من هم یكى از از اجزاء جهان بى ثبات و زود گذرى بودهام مكه سایه و باد و ابر آنرا توضیح دادم، بدانید كه دنیا لغزشگاهست و آخرت پا برجا).
همانا من براى شما همسایهاى بودم كه تنها پیكرم چند روزى در كنار شما بود (اما روح من از روح شما اوج بسیارى گرفته بود) و بزودى پیكر بى روح مرا تشییع میكنید، كه بعد از حركت آرامش یافته و پس از سخنگوئى دم فرو بسته باشد، باید همان آرامش پیكرم و دیده فرو بستنم و سكون اعضایم شما را موعظه میكند، زیرا همانها براى شما از سخنور شیوا پند دهندهتر است، بامید دیدار (در روز قیامت) با شما خداحافظى میكنم. (تا زنده بودم قدر مرا ندانستید، ولى) فردا روزگار حكومت مرا میفهمید و خداى - عزوجل - از اسرار كار من براى شما پرده برمیدارد و پس از آنكه مسند من خالى شد و دیگرى بجایم نشست (و شما را بچنگال ستم خود گرفت) مرا مىشناسید (و قدرم را مىدانید و آرزوى یكساعت دیدار و حكومت مرا میبرید ولى افسوس كه جز آه و اندوه بهرهئى ندارید.
اگر زنده ماندم، خودم صاحب اختیار خون و جانم هستم (یا ابن ملجم را میبخشم و یا قصاصش میكنم) و اگر مردم، مردن وعده گاه من است، (اگر گذشت كنم) آن گذشت براى من موجب قربت و براى شما حسنه و ثوابست، پس در گذرید و چشم پوشید، مگر شما نمیخواهید كه خدا از شما در گذرد (مقصود حضرت اظهار در گذشت از اصحاب و حلیت خواستن از آنهاست با آنكه كوچكترین تجاوزى نسبت بآنها ننموده، چنانكه پیغمبر اكرم صلى اللّه علیه و آله هم از امتش حلیت طلبید و یا مقصود در گذشتن نسبت بضربت خوردن خود او است، یعنى اگر من مردم، بجان مردم نیفتید و بخاطر من عدهئى را نكشید و یا اگر كسى نسبت بشما چنین كرد تا ممكن است از او در گذرید) اى واى! دریغا بر آن غافلى كه عمرش علیه خود او حجت شود، یا روزگار زندگیش او را ببدبختى كشاند، خدا ما و شما را از كسانى قرار دهد كه هیچ خواهش و تمایلى او را از اطاعت خدا باز ندارد و پس از مرگ عقوبتى باو نرسد، همانا ما مملوك خدائیم و باو زندهایم، سپس متوجه امام حسن علیه السلام شد و فرمود: پسر جانم، بجاى یك ضربت، یك ضربت بزن و كار ناروا مكن.
شرح :
این روایت با اندكى اختلاف در نهج البلاغه (خطبه 147) مذكور است و شارحین دانشمند نهج البلاغه و اصول كافى در بیان جملات عالى و پر مغز آنحضرت، كم و بیش توضیحاتى دادهاند كه ما خلاصه و لباب آنها را در اینجا ذكر نمودیم، موضوعى كه از همه بیشتر مورد توجه دانشمندان گشته این است كه آیا آنحضرت كیفیت و زمان قتل خود را میدانست یا نه؟ درباره جمله كم اطردت الایام ابحثها... از كلمات ابن ابىالحدید و ابن میثم بر میآید كه اگر چه آنحضرت كشته شدنش را با شمشیر ابن ملجم و با ضربت بسر و خون آلود شدن محاسن و در ماه رمضان میدانست، زیرا پیغمبر اكرم صلى اللّه علیه و آله باو خبر داده بود، و خود او بارها باصحابش فرموده بود، ولى ساعت وفات و بعضى از خصوصیات دیگر را نمیدانست و معنى این جمله حضرت اینستكه: هر روز كه مىآمد، گمان میكردم مرگم در آنروز است و چون میگذشت و اجلم نمىرسید، روز دیگر را در آن انتظار بسر میبردم و بهمین ترتیب هر روز را پشت سر میگذاشتم تا امروز رسید، و دلیل سخن ما اینستكه سپس بطور تردید مىفرماید: اگر قدم بلغزد... اگر زنده ماندم... و نیز آیه شریفه و ما تدرى نفس باى ارض تموت «هیچكس نمیداند در چه زمینى مىمیرد» شاهد قول ماست.
از طرف دیگر صاحب منهاج البراعة این عقیده را فاسد و باطل مىداند و از آن دو فاضل اظهار تعجب مىكند كه چگونه خود آنها در یكجا مىگویند، امام عالم بگذشته و آینده است و خود على علیه السلام مىفرماید: «پیش از آنكه مرا نبینید، هر چه مىخواهید از من بپرسید» و ابن میثم كه عقیده دارد، امام علم منایا و بلایا دارد، چگونه در اینجا چنین مىگوید، و نیز روایت شده است كه آنحضرت بحارث اعور فرمود: هر مؤمن و منافقى كه بمیرد مرا مىبیند، پس كسیكه زمان مردن مردم را مىداند، چگونه از زمان وفات خود خبر ندارد.
سپس حدیث 667 - اصول كافى را با توضیح علامه مجلسى (ره) نقل مىكند و در آخر مىگوید: معنى آنجمله حضرت اینستكه: من درباره پنهان بودن حق و مظلومیت اهل آن و ظهور باطل و پیروزى أصحابش كنجكاوى و تحقیق مىكردم، زیرا آنحضرت در ابتداى كار، بعد از وفات پیغمبر صلى اللّه علیه و آله نهایت كوشش و سعى را در گرفتن حق خود نمود ولى بدستش نیامد و پیش آمدهائى شد كه هیچكس گمان نمىبرد، سپس هم كه بعد از سالها خانه نشینى خلافت باو رسید، و یاران و انصارى پیدا كرد، و در راه خدا در صفین بخوبى جهاد كرد و بر دشمن پیروز شد، فتنه و بلاى حكمین پیش آمد كه از عجائب امور است، سپس چون لشكرى جمع كرد و مىخواست بر آنها بتازد، این فاجعه عظمى پیش آمد كرد، پس مقصود حضرت از علم نهان، سر و سبب این امور است كه براى آن حضرت معلومست ولى براى مردم خدا نمىخواهد آشكار شود، زیرا عقول آنها ناقص است و این موضوع از مشكلات مسائل قضا و قدر است. و از اشكال دو جمله تردیدى حضرت جواب مىدهد كه گاهى براى بعضى از مصالح، شخص عالم خود را بصورت شاك در مىآورد، چنانچه خداى تعالى فرماید: أفان مات او قتل انقلبتم «اگر پیغمبر بمیرد یا كشته شود..» - انتهى -.
آنچه بنظر ما مىرسد، این ادله براى پاسخ قول اول كافى نیست، زیرا چه مانعى دارد كه امام علیه السلام، آن علوم را داشته باشد ولى بجهت مصالحى ساعت وفات خود را نداند، چنانچه از قول شیخ مفید (قده) در بیان حدیث 660 و 667 بیان كردیم، علاوه بر اینكه قول آنها طبق سیاق صدر و ذیل روایت است ولى قول ایشان از نظر سبك و سیاق عبارت بیگانه و أجنبى مىنماید، علامه مجلسى (ره) هم همین قول را تحسین مىكند و قول سومى هم نقل مىكند كه حاصلش اینست. امام علیه السلام مىفرماید: من سر و علت این را نمىفهمیدم كه چرا هر كس عمر و اجل معینى دارد.
7- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْعَقِیلِیِّ یَرْفَعُهُ قَالَ قَالَ لَمَّا ضَرَبَ ابْنُ مُلْجَمٍ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ع قَالَ لِلْحَسَنِ یَا بُنَیَّ إِذَا أَنَا مِتُّ فَاقْتُلِ ابْنَ مُلْجَمٍ وَ احْفِرْ لَهُ فِی الْكُنَاسَةِ وَ وَصَفَ الْعَقِیلِیُّ الْمَوْضِعَ عَلَى بَابِ طَاقِ الْمَحَامِلِ مَوْضِعُ الشُّوَّاءِ وَ الرُّؤَّاسِ ثُمَّ ارْمِ بِهِ فِیهِ فَإِنَّهُ وَادٍ مِنْ أَوْدِیَةِ جَهَنَّمَ
@@اصول كافى جلد 2 صفحه 69 روایة 7@*@
ترجمه:
عقیلى از اشخاص نقل كند، تا آنكه گوید: چون ابن ملجم بامیرالمؤمنین علیه السلام ضربت زد، آن حضرت بامام حسن فرمود: پسر جانم! چون من مردم، ابن مجلم را بكش و براى او در كناسه گودال گورى بكن و او را در آنجا انداز كه آنجا یكى از وادیهاى دوزخست - عقیلى گوید كناسه موضعى است در باب طاق محامل در محل كبابىها و كلهپزها -.