بَابُ طِینَةِ الْمُؤْمِنِ وَ الْكَافِرِ
1- عَلِىُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَى عَنْ رِبْعِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ رَجُلٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ع قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ النَّبِیِّینَ مِنْ طِینَةِ عِلِّیِّینَ قُلُوبَهُمْ وَ أَبْدَانَهُمْ وَ خَلَقَ قُلُوبَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ تِلْكَ الطِّینَةِ وَ جَعَلَ خَلْقَ أَبْدَانِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ دُونِ ذَلِكَ وَ خَلَقَ الْكُفَّارَ مِنْ طِینَةِ سِجِّینٍ قُلُوبَهُمْ وَ أَبْدَانَهُمْ فَخَلَطَ بَیْنَ الطِّینَتَیْنِ فَمِنْ هَذَا یَلِدُ الْمُؤْمِنُ الْكَافِرَ وَ یَلِدُ الْكَافِرُ الْمُؤْمِنَ وَ مِنْ هَاهُنَا یُصِیبُ الْمُؤْمِنُ السَّیِّئَةَ وَ مِنْ هَاهُنَا یُصِیبُ الْكَافِرُ الْحَسَنَةَ فَقُلُوبُ الْمُؤْمِنِینَ تَحِنُّ إِلَى مَا خُلِقُوا مِنْهُ وَ قُلُوبُ الْكَافِرِینَ تَحِنُّ إِلَى مَا خُلِقُوا مِنْهُ
@@اصول كافى جلد3 صفحه: 2 روایة: 1 @*@
ترجمه :
1- على بن الحسین علیهما السلام فرمود: خداى عزوجل دلها و پیكرهاى پیغمبران را از طینت (گل و سرشت) علیین آفرید، (اندازهگیرى كرد) و دلهاى مؤمنین را هم از آن طینت آفرید و پیكرهاى مؤمنین را از پائینتر از آن قرار داد (آفرید) و كافران را از طینت سجین آفرید، هم دلها و هم پیكرهایشان را، آنگاه این دو طینت را (هنگام خلقت آدم) ممزوج ساخت، بهمین جهت از مؤمن كافر متولد شود و كافر مؤمن زاید (زیرا فرزندان آدم استعداد این دو مرتبه را پیدا كردند) و نیز بهمین سبب بمؤمن گناه و بدى رسد و بكافر ثواب و نیكى (زیرا طینت هر یك از آنها بطینت دیگرى ممزوج است)، پس دلهاى مؤمنان بدانچه از آن آفریده شده گرایند و دلهاى كافران بدانچه از آن آفریده شده تمایل كنند.
شرح : علیین عالیترین و شریفترین مراتب قرب بپرودگار است بدانچه از كلمات مفسرین در تفسیر آیه شریفه كلا ان كتاب الابرار لفىعلیین استفاده میشود. و سجین در مقابل علیین، پستترین مراتب و دورترین درجات از خداوند متعال است.
و اما راجع ببحث كلى اخبار طینت و شبهه جبر، در آخر این باب توضیحى بیان میكنیم. آنچه بطور اختصار در اینجا میتوان گفتاینستكه: چون خدایتعالى پیش از آفرینش مخلوق میدانست كه كدام یك آنها براه ایمان و كدامیك براه كفر میروند،ارواحى را كه میدانست مؤمن میشود بآنها كیفیت علیین بخشید و دسته دیگر را كیفیت سجین داد و با بدانشان ملحق ساخت، تارعایت مناسبت و سخنیت را نموده باشد، و این عمل خدایتعالى هیچگونه دخالت و تأثیرى در انتخاب ایمان و كفرآنها ندارد، و همچنین آمیختگى و امتزاجى كه میان دو طینت مقرر داشت. هیچگونه ارتباط و سببیتى در انتخابگناه و ثواب ندارد، ولى ظهور كلمه من هذا و من هیهنا مخالف این تفسیر است. مرحوم مجلسى گوید: این دو كلمهبر علیت مجازیه حمل میشود.
مترجم گوید: اگر چه براى حل اخبار طینت توجیهى بهتر از این بنظر نمیرسد، ولى این حمل نیز دور از تكلف و تعسف نیست و با ظهور لفظ منافات و مخالفت دارد. والله یعلم حقایق تلك الاسرار.
مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ عَبْدِ الْغَفَّارِ الْجَازِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْمُؤْمِنَ مِنْ طِینَةِ الْجَنَّةِ وَ خَلَقَ الْكَافِرَ مِنْ طِینَةِ النَّارِ وَ قَالَ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِعَبْدٍ خَیْراً طَیَّبَ رُوحَهُ وَ جَسَدَهُ فَلَا یَسْمَعُ شَیْئاً مِنَ الْخَیْرِ إِلَّا عَرَفَهُ وَ لَا یَسْمَعُ شَیْئاً مِنَ الْمُنْكَرِ إِلَّا أَنْكَرَهُ قَالَ وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ الطِّینَاتُ ثَلَاثٌ طِینَةُ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُؤْمِنُ مِنْ تِلْكَ الطِّینَةِ إِلَّا أَنَّ الْأَنْبِیَاءَ هُمْ مِنْ صَفْوَتِهَا هُمُ الْأَصْلُ وَ لَهُمْ فَضْلُهُمْ وَ الْمُؤْمِنُونَ الْفَرْعُ مِنْ طِینٍ لَازِبٍ كَذَلِكَ لَا یُفَرِّقُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ شِیعَتِهِمْ وَ قَالَ طِینَةُ النَّاصِبِ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ وَ أَمَّا الْمُسْتَضْعَفُونَ فَمِنْ تُرَابٍ لَا یَتَحَوَّلُ مُؤْمِنٌ عَنْ إِیمَانِهِ وَ لَا نَاصِبٌ عَنْ نَصْبِهِ وَ لِلَّهِ الْمَشِیئَةُ فِیهِمْ
@@اصول كافى جلد3 صفحه: 3 روایة:2 @*@
ترجمه :
و فرمود: چون خداى عزوجل نسبت به بندهئى خیرى خواهد، روح و پیكرش را پاك سازد (هدایت و الطافش را شامل حال او نماید). از اینرو هر خیرى شنود، آنرا بشناسد و بفهمد و هر بد و زشتى شنود، آنرا زشت بیند.
و شنیدم كه میفرمود: طینتها بر سه گونهاند:
(1) طینت پیغمبران، و مؤمن هم از این طینت است، جز اینكه پیغمبران از خالص و برگزیده آن طینتند و ایشان اصل باشند و فضیلتشان بجاى خود محفوظ است، و مؤمنین فرع باشند و از گل ثابت و چسبیده (گویا اشاره كه طینت مؤمن بطینت پیغمبران چسبیده است، اگر چه از فضاله آن طینت است) از اینرو خداى عزوجل میان پیغمبران و پیروانشان جدائى نیندازد.
(2) طینت ناصوابى كه از گل سیاه بدبو است.
(3) طینت مستضعفین كه از خاك است (یعنى قابلیت پذیرش اشكال مختلف را دارد و گل نیست تا مانند مؤمن و كافر بطرفى چسبندگى داشته باشد) مؤمن از ایمانش دگرگون نشود و ناصبى از دشمنى خود و امر مستضعفین مربوط بخواست خداست (كه بجانب ایمان یا كفر گرایند).
عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع جُعِلْتُ فِدَاكَ مِنْ أَیِّ شَیْءٍ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ طِینَةَ الْمُؤْمِنِ فَقَالَ مِنْ طِینَةِ الْأَنْبِیَاءِ فَلَمْ تَنْجَسْ أَبَداً
@@اصول كافى جلد3 صفحه: 4 روایة:3 @*@
ترجمه :
صالح بن سهل گوید: به امام صادق (ع) عرضكردم: قربانت گردم. خداى عزوجل طینت مؤمن را از چه آفرید؟ فرمود: مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى وَ غَیْرُهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ غَیْرِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَلَفٍ عَنْ أَبِى نَهْشَلٍ قَالَ حَدَّثَنِىمُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِى حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ خَلَقَنَا مِنْ أَعْلَى عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ قُلُوبَ شِیعَتِنَا مِمَّا خَلَقَنَا مِنْهُ وَ خَلَقَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ دُونِ ذَلِكَ وَ قُلُوبُهُمْ تَهْوِى إِلَیْنَا لِأَنَّهَا خُلِقَتْ مِمَّا خُلِقْنَا مِنْهُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ كَلَّا إِنَّ كِتابَ الْأَبْرارِ لَفِى عِلِّیِّینَ وَ ما أَدْراكَ ما عِلِّیُّونَ كِتابٌ مَرْقُومٌ یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ وَ خَلَقَ عَدُوَّنَا مِنْ سِجِّینٍ وَ خَلَقَ قُلُوبَ شِیعَتِهِمْ مِمَّا خَلَقَهُمْ مِنْهُ وَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ دُونِ ذَلِكَ فَقُلُوبُهُمْ تَهْوِى إِلَیْهِمْ لِأَنَّهَا خُلِقَتْ مِمَّا خُلِقُوا مِنْهُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ كَلَّا إِنَّ كِتابَ الفُجَّارِ لَفِىسِجِّینٍ وَ ما أَدْراكَ ما سِجِّینٌ كِتابٌ مَرْقُومٌ وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِینَ
@@اصول كافى جلد3 صفحه: 4 روایة:4 @*@
ترجمه :
(این روایت بدون كم و زیاد بشماره 1008 در جلد دوم 234 با ترجمه و توضیح گذشت، لذا در اینجا تكرارش نمیكنم. تنها در سلسله سند فرق مختصرى دارد).
5- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ وَ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ یَسَارٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ یُوسُفَ قَالَ أَخْبَرَنِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ كَیْسَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَنَا مَوْلَاكَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ كَیْسَانَ قَالَ أَمَّا النَّسَبُ فَأَعْرِفُهُ وَ أَمَّا أَنْتَ فَلَسْتُ أَعْرِفُكَ قَالَ قُلْتُ لَهُ إِنِّى وُلِدْتُ بِالْجَبَلِ وَ نَشَأْتُ فِى أَرْضِ فَارِسَ وَ إِنَّنِى أُخَالِطُ النَّاسَ فِىالتِّجَارَاتِ وَ غَیْرِ ذَلِكَ فَأُخَالِطُ الرَّجُلَ فَأَرَى لَهُ حُسْنَ السَّمْتِ وَ حُسْنَ الْخُلُقِ وَ كَثْرَةَ أَمَانَةٍ ثُمَّ أُفَتِّشُهُ فَأَتَبَیَّنُهُ عَنْ عَدَاوَتِكُمْ وَ أُخَالِطُ الرَّجُلَ فَأَرَى مِنْهُ سُوءَ الْخُلُقِ وَ قِلَّةَ أَمَانَةٍ وَ زَعَارَّةً ثُمَّ أُفَتِّشُهُ فَأَتَبَیَّنُهُ عَنْ وَلَایَتِكُمْ فَكَیْفَ یَكُونُ ذَلِكَ فَقَالَ لِى أَ مَا عَلِمْتَ یَا ابْنَ كَیْسَانَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَخَذَ طِینَةً مِنَ الْجَنَّةِ وَ طِینَةً مِنَ النَّارِ فَخَلَطَهُمَا جَمِیعاً ثُمَّ نَزَعَ هَذِهِ مِنْ هَذِهِ وَ هَذِهِ مِنْ هَذِهِ فَمَا رَأَیْتَ مِنْ أُولَئِكَ مِنَ الْأَمَانَةِ وَ حُسْنِ الْخُلُقِ وَ حُسْنِ السَّمْتِ فَمِمَّا مَسَّتْهُمْ مِنْ طِینَةِ الْجَنَّةِ وَ هُمْ یَعُودُونَ إِلَى مَا خُلِقُوا مِنْهُ وَ مَا رَأَیْتَ مِنْ هَؤُلَاءِ مِنْ قِلَّةِ الْأَمَانَةِ وَ سُوءِ الْخُلُقِ وَ الزَّعَارَّةِ فَمِمَّا مَسَّتْهُمْ مِنْ طِینَةِ النَّارِ وَ هُمْ یَعُودُونَ إِلَى مَا خُلِقُوا مِنْهُ
@@اصول كافى جلد3 صفحه: 4 روایة:5 @*@
ترجمه :
عبد الله بن كیسان گوید: بامام جعفر صادق (ع) عرضكردم: قربانت گردم، من عبد الله بن كیسان چاكر شما هستم. فرمود: نژادت را میشناسم، اما ترا نمیشناسم.
گوید: عرضكردم من در كوهستان متولد شده و در سرزمین فارس (شیراز) بزرگ شدهام، و در امر تجارت و كارهاى دیگر با مردم آمیزش دارم، گاهى با مردى معاشرت میكنم و از او خوشرفتارى و حسن خلق و امانت دارى میبینم، سپس از مذهبش جستجو میكنم، معلوم میشود با شما دشمن است. و با مرد دیگرى معاشرت میكنم و از او بد خلقى و كمى امانت و نا پاكى میبینم، سپس جستجو میكنم، معلوم میشود ولایت شما را دارد، این چگونه است؟
فرمود: ابن كیسان! مگر نمیدانى كه خداى عزوجل گلى از بهشت گرفت و گلى از دوزخ، سپس آن دو را بهم آمیخت، آنگاه این را از آن، و آنرا از این جدا ساخت (یعنى پس از آنكه این دو گل بیكدیگر تماس پیدا كردند، آنها را از هم جدا ساخت و مؤمنان را از گل بهشت و كفار را از گل دوزخ آفرید) پس آنچه از امانت دارى و حسن خلق و خوشرفتارى در دشمنان ما بینى از جهت تماس آنهاست با طینت بهشتى (پیش از جدا كردن آنها از یكدیگر) و ایشان عاقبت به اصل خلقت خود برگردند (و یكسره دوزخى شوند) و آنچه از بىامانتى و بدخلقى و آلودگى در دوستان ما میبینى، در اثر تماس آنهاست یا طینت دوزخى و بالاخره باصل خلقت خود بر گردند (یكسره بهشتى شوند).
مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع الْمُؤْمِنُونَ مِنْ طِینَةِ الْأَنْبِیَاءِ قَالَ نَعَمْ
@@اصول كافى جلد3 صفحه: 5 روایة: 6 @*@
ترجمه :
صالح بن سهل گوید: بامام صادق (ع) عرض كردم: مؤمنین از طینت پیغمبرانند؟ فرمود: آرى.
7- عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ یَزِیدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا أَرَادَ أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ ع بَعَثَ جَبْرَئِیلَ ع فِى أَوَّلِ سَاعَةٍ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَقَبَضَ بِیَمِینِهِ قَبْضَةً بَلَغَتْ قَبْضَتُهُ مِنَ السَّمَاءِ السَّابِعَةِ إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْیَا وَ أَخَذَ مِنْ كُلِّ سَمَاءٍ تُرْبَةً وَ قَبَضَ قَبْضَةً أُخْرَى مِنَ الْأَرْضِ السَّابِعَةِ الْعُلْیَا إِلَى الْأَرْضِ السَّابِعَةِ الْقُصْوَى فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ كَلِمَتَهُ فَأَمْسَكَ الْقَبْضَةَ الْأُولَى بِیَمِینِهِ وَ الْقَبْضَةَ الْأُخْرَى بِشِمَالِهِ فَفَلَقَ الطِّینَ فِلْقَتَیْنِ فَذَرَا مِنَ الْأَرْضِ ذَرْواً وَ مِنَ السَّمَاوَاتِ ذَرْواً فَقَالَ لِلَّذِى بِیَمِینِهِ مِنْكَ الرُّسُلُ وَ الْأَنْبِیَاءُ وَ الْأَوْصِیَاءُ وَ الصِّدِّیقُونَ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ السُّعَدَاءُ وَ مَنْ أُرِیدُ كَرَامَتَهُ فَوَجَبَ لَهُمْ مَا قَالَ كَمَا قَالَ وَ قَالَ لِلَّذِى بِشِمَالِهِ مِنْكَ الْجَبَّارُونَ وَ الْمُشْرِكُونَ وَ الْكَافِرُونَ وَ الطَّوَاغِیتُ وَ مَنْ أُرِیدُ هَوَانَهُ وَ شِقْوَتَهُ فَوَجَبَ لَهُمْ مَا قَالَ كَمَا قَالَ ثُمَّ إِنَّ الطِّینَتَیْنِ خُلِطَتَا جَمِیعاً وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ اللَّهَ فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوى فَالْحَبُّ طِینَةُ الْمُؤْمِنِینَ الَّتِى أَلْقَى اللَّهُ عَلَیْهَا مَحَبَّتَهُ وَ النَّوَى طِینَةُ الْكَافِرِینَ الَّذِینَ نَأَوْا عَنْ كُلِّ خَیْرٍ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ النَّوَى مِنْ أَجْلِ أَنَّهُ نَأَى عَنْ كُلِّ خَیْرٍ وَ تَبَاعَدَ عَنْهُ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ مُخْرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِّ فَالْحَیُّ الْمُؤْمِنُ الَّذِی تَخْرُجُ طِینَتُهُ مِنْ طِینَةِ الْكَافِرِ وَ الْمَیِّتُ الَّذِى یَخْرُجُ مِنَ الْحَیِّ هُوَ الْكَافِرُ الَّذِی یَخْرُجُ مِنْ طِینَةِ الْمُؤْمِنِ فَالْحَیُّ الْمُؤْمِنُ وَ الْمَیِّتُ الْكَافِرُ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَ وَ مَنْ كانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ فَكَانَ مَوْتُهُ اخْتِلَاطَ طِینَتِهِ مَعَ طِینَةِ الْكَافِرِ وَ كَانَ حَیَاتُهُ حِینَ فَرَّقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بَیْنَهُمَا بِكَلِمَتِهِ كَذَلِكَ یُخْرِجُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْمُؤْمِنَ فِى الْمِیلَادِ مِنَ الظُّلْمَةِ بَعْدَ دُخُولِهِ فِیهَا إِلَى النُّورِ وَ یُخْرِجُ الْكَافِرَ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلْمَةِ بَعْدَ دُخُولِهِ إِلَى النُّورِوَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِیُنْذِرَ مَنْ كانَ حَیًّا وَ یَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَى الْكافِرِینَ
@@اصول كافى جلد3 صفحه: 2 روایة: 7 @*@
ترجمه :
7- امام صادق (ع) فرمود: همانا خداى عزوجل چون خواست آدم (ع) را بیافریند، در ساعت اول روز جمعه جبرئیل را فرستاد تا با دست راستش كه از آسمان هفتم بآسمان دنیا میرسد مشت كرد، و از هر آسمان خاكى برداشت، و مشت دیگرى از زمین هفتم بالا تا زمین هفتم دور بر گرفت.
سپس خداى عزوجل كلمه خود (جبرئیل) را دستور داد تا مشت اول را بدست راست و مشت دوم را بدست چپ خود نگهداشت، سپس آن گل را بدو قسمت شكافت و آنچه از زمین بود، بنوعى در پاشید و آنچه را هم كه از آسمانها بود بنوعى در پاشید. آنگاه خدایتعالى نسبت بآنچه در دست راستش بود فرمود: رسولان و پیغمبران و اوصیاء و صدیقان و مؤمنان و سعادتمندان و هر كه ارجمندیش را خواستم، از تو است. پس آنچه درباره آنها فرمود، چنانكه فرمود ثابت و لازم شد.
و نسبت بآنچه در دست چپش بود، فرمود: ستمگران و مشركین و كفار و طغیانگران و هر كه خوارى و شقاوتش را خواستم از تو است، پس آنچه درباره آنها فرمود، چنانكه فرمود. ثابت و لازم شد. سپس تمامت آن دو طینت بیكدیگر آمیخته شد. اینست آنچه خداى عزوجل فرماید: «همانا خدا شكافنده دانه و هسته است 95 سوره 6 -» مقصود از دانه طینت مؤمنین است كه خدا محبت خود را بر آنها القا فرمود و مقصود از هسته طینت كافرانست كه از هر خیرى دور گشتند. و از اینجهت هسته «نوى» نامیده شد، كه از هر خیرى بر كنار گشت و دور شد (1).
و نیز خداى عزوجل فرماید:«خدا زنده را از مرده بیرون آورد و بیرون آورنده مرده از زنده است. مقصود از زنده همان مؤمن است كه طینت كافر بیرون آید و مقصود از مردهاى كه از زنده بیرون شود، كافریست كه از طینت مؤمن بیرون شود، پس زنده مؤمن است و مرده كافر.
اینستكه خداى عزوجل فرماید:«آیا كسانیكه مرده است و سپس ما او را زنده كنیم 122 سوره 6 -» پس مقصود از مردم مؤمن، آمیختگى طینت او با طینت كافر است و زندگى او زمانى است كه خداى عزوجل بوسیله كلمه خود (جبرئیل) آنها را از یكدیگر جدا ساخت. خداى عزوجل این گونه مؤمن را در زمان ولادتش پس از آنكه در تاریكى بود، خارج میكند و بسوى نور مىبرد و كافر را پس از آنكه در نور باشد خارج میكند و بسوى تاریكى مىبرد. اینست معنى گفتار خداى عزوجل «تا آنكه را زنده است بیم دهد و گفتار (وعده و فرمان خدا) بر كافران ثابت گردد».
شرح ظاهر این اخبار و همچنین روایاتیكه در دو باب بعد ذكر مىشود. اینستكه: علت اختلاف افراد بشر از لحاظ ایمان و كفر و سعادت و شقاوت، همان اختلاف سرشت و طینت اولیه آنهاست كه از اختیار آنها خارج بوده و بحكم جبر خداى متعال در اصل خلقت، دستهئى دیگر دوزخى آفریده شدند، بنابراین امر و نهى و كیفر و پاداش بندگان بر خلاف عدالت و حكمت است، از این رو دانشمندان اسلامى در حل و توجیه این اخبار، طرق و مسالك مختلفى دارند كه مرحوم مجلسى پنج طریقه را بیان میكند:
(1) مسلك اخبارین است كه میگویند: ما باین اخبار ایمان اجمالى داریم و (1) اعتراف میكنیم كه حقیقت معناى آنها را نمیفهمیم و نمیدانیم این اخبار بچه منظور صادر شده است، پس علم آنها را بخود ائمه علیهم السلام ارجاع میدهیم.)
(2) این اخبار حمل بر تقیه میشود، زیرا موافق با روایات عامه و مذهب اشاعره از آنهاست.
(3) روایات مذكور كنایه از اینستكه: خدایتعالى در ابتداى خلقت، عالم بود كه كدامیك از بندگانش پس از آمدن در دار تكلیف براه ایمان و سعادت رود. و كدامین آنها طریق كفر و شقاوت پیماید، و چون خدایتعالى این علم را دارد، گویا آنها را آنگونه آفریده است.
(4) این اخبار كنایه از اختلاف استعداد و قابلیت افراد بشر است، زیرا انكارپذیر نیست كه استعداد محمد بن عبدالله صلى الله علیه و آله با استعداد ابوجهل ملعون اختلاف و تفاوت بسیار داشت، او در بالاترین درجات استعداد و قابلیت و این در پستترین مراتب تعقل و ادراك بود و هر یك بمقدار قابلیت و استعداد خود مكلف بودند، خداى تعالى پیغمبر اكرم را چنان تكلیف شدید و دقیقى فرمود كه نسبت بهیچیك از افراد بشر آن سختگیرى و مو شكافى را نكرد، و ابوجهل را هم بمقدار استعداد و ظرفیت خویش مكلف ساخته و مجبور بر شر فساد ننموده است.
(5) چون خداى تعالى ابتدا آنها را در عالم ذر آفرید و مكلف ساخت، چنانكه در باب آینده ذكر میشود، و در آنجا دستهئى اطاعت كرده و فرمان بردند و گروهى عصیان ورزیده و نافرمانى كردند، اختلافشان طینت و سرشت آنها پس از آن و از ناحیه اطاعت و عصیان خود آنها بود در مرتبه اول، پس جبر و ستمى لازم نیایدانتهى -.
مترجم گوید: با توجه بتوضیحات و شروحى كه ذیل احادیث 387، 392، 403، و 1441، بیان گردید، میگوئیم: اگر مقصود جبریه و كسانیكه باین اخبار تمسك كردهاند این باشد كه انسان در افعال و اقوالش هیچگونه اختیارى از خود ندارد و مانند اره تیشه دست نجار است. چنانچه برخى از اشاعره باین معنى تصریح نمودهاند، وجدان سلیم هر عاقلى آن را تخطئه میكند.
مولا جلا الدین محمد بلخى در این باره بیانات مختلفى دارد كه چون مقرون باستدلال است برخى از آنرا با حذف و ایصال ذكر میكنیم:
اختیارى هست ما را در جهان حس را منكر نتوانى شد عیان
اختیار خود ببین جبرى مشو ره رها كردى بره آكج مرو
گفت یزدان ما على الاعمى حرج كى نهد بر ما حرج رب الفرج
این كه فردا این كنم یا آن كنم این دلیل اختیار است اى صنم
آن پشیمانى كه خوردى از بدى ز اختیار خویش گشتى مهتدى
جمله قرآن امر و نهى است و وعید امر كردن سنگ مرمر را كه دید
هیچ دانا هیچ عاقل این كند با كلوخ و سنگ خشم و كین كند
گر شتربان اشترى را میزند آن شتر قصد زننده میكند
خشم اشتر نیست با آن چوب او پس ز مختارى شتر بر دست بود
عقل حیوانى چو دانست اختیار این مگو اى عقل انسان شرم دار
چونكه گفتى كفر من خواه ویست خواه خود را نیز هم میدان كه هست
زانكه بیخواه تو خود كفر تو نیست كفر بىخواهش تناقض گفت نیست
اختیارش اختیارت هست كرد بىخود و بىاختیار آنگه شوى
انصافاً این عارف با هوش چنین مبحث غامضى را در متجاوز از دویست بیت با استدلالى محكم و امثلهئى روشن تا آنجا كه در قالب نظم میسور بوده اثبات كرده است، طالبین بدفتر پنجم مثنوى مراجعه كنند.
و اگر مقصود مستشكل این باشد كه: چرا خداى تعالى استعدادات مختلف و ادراكات و قابلیتهاى متفاوت آفرید، چنانكه در جواب چهارم، از قول مرحوم مجلسى نقل شد، میگوئیم: اولا این سؤال مثل اینستكه گفته شود: چرا خدا یك موجود را گل آفرید و دیگرى را خار، یكى را زن و دیگرى را مرد، یكى را اسب و دیگرى را سگ، یكى را زشت و دیگرى را زیبا. جهان خلقت بر خداى متعال چندان تنگ نیست كه دو موجود را یكسان و عین هم آفریند، در میان میلیاردها افراد بشر، دو تن كه از لحاظ آهنگ صدا و خطوط سر انگشت مساوى باشند، پیدا نشود، ثانیاً زمانى جبر لازم آید كه تكلیف و بازخواست استعدادات مختلف، مساوى و برابر باشد، در صورتیكه اخبار بسیارى در كتاب عقل و جهل همین اصول كافى بیان شد كه:«خدا هر كس را باندازه عقلش مجازات و بازخواست میكند» و لا یكلف الله نفساً الا وسعها، ثانیاً از جاهل و غافل و هر معذورى كیفر و مجازات را برداشته و چنانچه عقل سلیم حكم میكند، عقاب آنها را قبیح شمرده است. و ماكنا معذبین حتى نبعث رسولا و الناس فى سعة مالا یعلمون و لو ان العباد اذا جهلوا و قفوا و لم یجحدوا، لم یكفروا. و اما در باره ظهور این اخبار باید گفت: اگر از لحاظ سند مقبول افتند و راه تقیه در آنها بسته شود، بهترین توجیهش همانستكه در ذیل حدیث اول باب بیان كردیم.