آیه
أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ
وَوَضَعْنَا عَنكَ وِزْرَكَ
الَّذِى أَنقَضَ ظَهْرَكَ
وَرَفَعْنَا لَكَ ذِكْرَكَ
فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً
إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً
فَإِذَا فَرَغْتَ فَانصَبْ
وَإِلَى رَبِّكَ فَارْغَب
ترجمه
(اى پیامبر!) آیا به تو شرح صدر عطا نكردیم؟
و بار سنگینات را از (دوش) تو برنداشتیم؟
آن (بار گرانى) كه براى تو كمرشكن بود.
و نام تو را بلند (آوازه) گردانیدیم.
پس (بدان كه) با هر سختى آسانى است.
آرى، با هر دشوارى آسانى است.
پس هر وقت (از كارى) فراغت یافتى (براى كار جدید) خود را به تعب انداز.
و با رغبت و اشتیاق به سوى پروردگارت روىآور.
نکته ها
در سوره قبل (ضُحى) فرمود: خداوند تو را رها نكرده است: «ما ودّعك ربّك» در این سوره مىفرماید: چگونه تو را رها كرده، كسى كه بزرگترین الطاف و سرمایهها را كه شرح صدر است به تو داده است: «ألم نشرح لك صدرك»
«شرح صدر» به معناى گشایش سینه و بالا رفتن ظرفیّت انسان است تا بتواند ناملایمات را تحمّل كند و در مشكلات و سختىها صبر و پایدارى ورزد.
هنگامى كه خداوند حضرت موسى را به رسالت برگزید، اولین خواسته او سعه صدر بود كه گفت: «ربّ اشرح لى صدرى»** طه، 25.*** پروردگارا! سعه صدر به من عطا كن. ولى پیامبر اسلام بدون درخواست مورد لطف قرار گرفت و سعه صدر را از خداوند دریافت كرد. «الم نشرح لك صدرك»
مراد از بار سنگین كه بر دوش پیامبر سنگینى مىكرد و خداوند با دادن شرح صدر، آن را ازدوش پیامبر برداشت، مسئولیّت رسالت و دعوت مردم به توحید و مبارزه با فساد و شرك و خرافات است.
از آنجا كه غم و غصهها را نمىتوان كم كرد، پس باید ظرفیّتها را بالا برد تا بتوان مشكلات را تحمّل كرد و كم نیاورد. شرح صدر نشانه لطف ویژه الهى است: «فمن یرد اللّه ان یهدیه یشرح صدره للاسلام»**انعام، 125.***یعنى هر كس را خداوند اراده كند هدایت یابد، روح او را براى پذیرش اسلام باز مىكند.
از نظر روانى، هنگام برخورد با مشكلات نباید تمام ذهن متوجه آن شود، بلكه باید به سهولتهاى پس از آن كه مورد وعده و سنت الهى است نیز توجه نمود.
عُسرها سبب یُسر است. كلمه «مَعَ» ممكن است به معناى سبب باشد، یعنى هر سختى در درون خود تجربهها و سازندگىهایى دارد. «انّ مع العسر یسراً»
حذف حرف فاء در جمله دوم «فانّ مع العسر یسرا، انّ مع العسر یسرا» بیانگر آن است كه این اصل عمومى است و مخصوص پیامبر نیست.
رهبران حق كه در برابر طوفان مخالفتها و مشكلات و شكنجهها و تهدیدها و توطئهها و تهمتها و لجاجتها و جنگها و... قرار مىگیرند بیش از هر چیز به سعه صدر نیاز دارند. «ألمنشرح لك صدرك»
بر اساس روایات كه مورد فتواى مراجع دینى نیز قرار گرفته است، این سوره و سوره ضُحى یك سوره حساب مىشوند نظیر سوره فیل و قریش و در نمازهاى واجب كه بعد از سوره حمد، خواندن بیش از یك سوره جایز نیست، این دو سوره باید با هم خوانده شود. شاهد یكى بودن این دو سوره، تناسب آیه آخر سوره قبل با آیه اول این سوره است كه مىفرماید: «ألم نشرح لك صدرك»
شرح صدرى كه به پیامبر اسلام داده شد، باعث شد تا آن حضرت در برابر آن همه آزارها، قومش را نفرین نكند و مىفرمود: «اللّهم اهد قومى فانّهم لا یعلمون»** بحارالانوار، ج11، ص298.***
یعنى خداوندا این مردم را هدایت كن زیرا كه نمىدانند و در فتح مكه با اعلام عفو عمومى فرمود: «لا تثریب علیكم الیوم» امروز باكى بر شما نیست و همه را بخشیدم، همانگونه كه یوسف با این جمله تمام برادرانش را یكجا عفو كرد.
نمونه «وضعنا عنك وزرك و رفعنا لك ذكرك» این بود كه مردم فوج فوج در دین خدا وارد مىشدند «یدخلون فى دین اللّه افواجاً»** نصر، 2.*** و در جنگهاى بدر و خندق و حنین اسلام پیروز شد و با اینكه بعضى منافق و یا ترسو بودند و فرار مىكردند باز اسلام رو به رشد بود.
در اكثر موارد این بار سنگین توسط حضرت علىعلیه السلام از دوش پیامبر برداشته مىشد. او در بدر و خیبر و احد شجاعانهترین عملیات را انجام داد.
البته در برخى موارد، «وزر» و سنگینى را، از طریق امدادهاى غیبى و نزول فرشتگان**آل عمران، 123-125.*** و یا القاء ترس**آل عمران، 151 و حشر، 2.***در دل دشمنان، از دوش پیامبر اكرم برداشته شد.
خداوند، نام و یاد پیامبرش را گرامى داشته است. در قرآن، به درود و صلوات بر پیامبرش فرمان داده است: «یا ایّها الّذین آمنوا صلّوا علیه و سلّموا تسلیماً»** احزاب، 56.***نام او را در بسیارى از آیات در كنار نام خودش آورد است، «یا ایّها الّذین آمنوا اطیعوا اللّه و اطیعوا الرسول»**محمّد، 33.*** در اذان، شهادت به رسالت او را در كنار شهادت به وحدانیّت خودش قرار داده است. «اشهد أن لا اله الاّ اللّه و اشهد انّ محمّداً رسول اللّه» و در تشهد هر نماز، نیز این شهادتین را تكرار كرده است.
زنى از ندادن نفقه شوهر فقیرش، نزد حضرت علىعلیه السلام شكایت كرد. حضرت مرد را زندانى نكرد و فرمود: «انّ مع العسر یُسرا»** تفسیر نور الثقلین.***
پیام ها
1- سعه صدر، زمینهساز انجام برنامههاى سنگین رسالت است. «الم نشرح... وضعنا عنك وزرك»
2- از آینده مكتب نگران مباشید. «و رفعنا لك ذكرك»
3- مبارزه با خرافات و آداب و رسوم جاهلى بسیار سنگین است. «وزرك»
4- كار پیامبر در حدّ كمرشكن بود. «انقض ظهرك»
5 - نام نیك و آبرو لازمه توفیق در رهبرى جامعه است. «رفعنا لك ذكرك»
6- سنّت و برنامه الهى آن است كه بدنبال هر سختى، آسانى است. «انّ مع العسر یسرا» (در جاى دیگر قرآن مىخوانیم: «سیجعل اللّه بعد عُسر یسرا»** طلاق، 7.*** سختىها و مشكلات زوالپذیرند و به آسانى تبدیل مىشوند).
صبر و ظفر هر دو دوستان قدیمند
بر اثر صبر نوبت ظفر آید
7- انسان باید بعد از فارغ شدن از هر كار و مسئولیّتى، آماده پذیرش مسئولیّت دیگر و تلاش و كوشش دیگر باشد. «فاذا فرغت فانصب»
8 - تلاشها باید جهت الهى داشته باشد. «الى ربّك فارغب»
9- تلاش و كوشش باید همراه با اخلاص باشد. «فانصب... الى ربّك فارغب»
10- براى توجه به خداوند باید نهایت تلاش را بكار برد. «فانصب - الى ربك فارغب»
11- پیمودن راه خدا باید عاشقانه و با رغبت باشد. «الى ربّك فارغب»
12- رغبتها و تمایلات تنها سزاوار اوست نه دیگران. «الى ربّك فارغب»