آیه
وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ
مَآ أُرِیدُ مِنْهُم مِّن رِّزْقٍ وَمَآ أُرِیدُ أَن یُطْعِمُونِ
إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِینُ
ترجمه
و جن و انس را نیافریدم مگر برای آنکه مرا عبادت کنند.
و من از آنان هیچ رزقی نمیخواهم و نمیخواهم که به من طعام دهند.
زیرا خداوند است آن روزی رسانِ نیرومندِ استوار.
نکته ها
در حدیثی از امام حسینعلیه السلام میخوانیم: خداوند مردم را نیافرید مگر برای معرفت و شناختن و چون او را شناختند، او را عبادت میکنند و هر که او را عبادت کند، از بندگی غیر او بینیاز میشود.** تفسیر نمونه.***
جنّ، قبل از انسان آفریده شده و دارای تکلیف است. در این آیه نیز نامش قبل از انسان آمده است. «و ما خلقت الجنّ و الانس»
در قرآن، تمام آفرینش بر اساس حق است وهیچ آفریدهای باطل نیست، «و ما خلقنا السموات و الارض و ما بینهما الاّ بالحق»** حجر، 85 .*** وهمهی آفریدهها در مسیر بهرهمندی انسان است. «خلق لکم»** بقره، 29.***، «سخّر لکم»**جاثیه، 13.***، «متاعاً لکم»** نازعات، 33.***
و انسان نیز برای هدفی متعالی آفریده شده که راه رسیدن به آن، عبادت خدا است. «و ما خلقت الجن والانس الا لیعبدون» البتّه عبادت معنای عام دارد و به هر کار نیکی که با هدف الهی انجام شود، عبادت گفته میشود.
سؤال: در قرآن اهداف دیگری، همچون آزمایش و امتحان، برای آفرینش انسان مطرح شده، آیا آن اهداف با هدفی که در این آیه (56) آمده، هماهنگ است؟
پاسخ: قرآن در آیه دوم سوره مُلک میفرماید: «خلق الموت والحیاة لیبلوکم أیّکم أحسن عملا» مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک عمل بهتری دارید. و در آیه دوازدهم سوره طلاق میفرماید: «لتعلموا انّ اللّه علی کلّ شیء قدیر» هدف از آفرینش، علم انسان به قدرت الهی است.
در جمعبندی این آیات به نتیجه میرسیم که هدف اصلی، بندگی خداوند است، لیکن عبادت نیازمند معرفت است که در جمله «لتعلموا» بیان شده است و در عبادت که همان پذیرفتن راه الهی و رها کردن راههای غیر الهی است، انسان آزمایش میشود که در جمله «لیبکوکم» آمده است.
سؤال: اگر هدف آفرینش بشر عبادت است، پس چرا این هدف بطور کامل تحقق نیافته است؟
پاسخ: بارها خداوند در قرآن فرموده که اگر میخواستیم، همه را به اجبار هدایت کرده و به بندگی خود در میآوردیم، امّا خداوند بشر را آزاد آفرید، تا آگاهانه و آزادانه، عبادت کند.
سؤال: آیا خداوند به عبادت ما نیازمند است؟
پاسخ: قرآن بارها میفرماید: خداوند از هر جهت غنی است، نه تنها از انسان، بلکه از همه هستی بی نیاز است. اگر به ما دستور دادند که منزل خود را رو به آفتاب بسازیم، نباید کسی گمان کند که خورشید به خانه ما نیاز دارد، این ما هستیم که به نور و انرژی آن محتاجیم. در این آیات نیز بی نیازی خداوند بیان شده است: «ما أرید منهم من رزق»
سؤال: اگر خداوند رزّاق است، پس چرا به همه رزق یکسان نمیدهد؟
پاسخ: رزّاق بودن یکی از صفات خداوند است، یکی دیگر از صفات او حکیم بودن است. یکسان بودن رزق، امری حکیمانه نیست، بلکه باید تابع تلاش و کوشش انسانها باشد. قرآن میفرماید:
«فامشوا فی مناکبها»**ملک، 15.*** از دامنه زمین بالا روید و رزق به دست آورید.
«وابتغوا من فضل اللّه»** جمعه، 10.*** به سراغ کسب و کار و فضل الهی بروید و داد و ستد کنید. چنانکه نباید توقّع داشته باشیم معلّم به همه شاگردان نمره یکسان بدهد، زیرا علاوه بر معلّم بودن و اختیار نمره دادن، حکیم نیز هست و باید میان شاگردان کوشا و بازیگوش، فرق بگذارد.
سؤال: اگر خداوند رزّاق است، قحطیها برای چیست؟
پاسخ: گاهی کمبودها جنبه کیفری دارد، چنانکه قرآن در مورد کیفر بنیاسرائیل میفرماید: «فبظلم من الّذین هادوا حرّمنا»**نساء، 160.*** به خاطر ظلمی که یهود کردند، بخشی از خوردنیها را بر آنان حرام کردیم.
گاهی جنبه آزمایشی دارد: «و لنبلونّکم بشیء من الخوف و الجوع»**بقره، 155.***ما از طریق گرسنگی و ترس و... شما را آزمایش میکنیم.
گاهی جنبه تربیتی دارد: «فاخذناهم بالبأساء... لعلّهم یتضرّعون»** انعام، 42.*** ما برای تضرّع و برگشت آنان به سوی خداوند، آنها را از طریق ناگواریها گوشمالی میدهیم.
و گاهی نتیجه قهری برخورد نادرست انسان با طبیعت است، همچون تخریب جنگلها، آلوده ساختن آب رودخانهها و به هم زدن تعادل محیط زیست که در طول زمان، مشکلات بسیاری از جمله قحطی را بدنبال میآورد.
اگر ایمان داشته باشیم که رزق از خداست، ریشهی بسیاری از حرصها، بخلها، حیلهها، حسدها، کلاهبرداریها و کم فروشیها، در انسان میخشکد. «انّ اللّه هو الرّزاق...»
پیام ها
1- جنّ و انس در تکلیف مشترکند. «الجنّ و الانس... لیعبدون»
2- عبادت کردن بشر و الهی شدن مردم مهم است، نه عبادت شدن خداوند. «لیعبدون» (نفرمود: «لأعبد» تا من عبادت شوم.)
3- لازمهی عبادت، معرفت معبود است، پس آفرینش جن و انس برای شناخت حقّ و حرکت در راه خداوند است. «لیعبدون»
4- انسان در معرض غفلت و نسیان است و باید پیوسته هدفش را به او تذکّر داد. «و ذکّر... ما خلقت الجنّ و الانس...»
5 - خداوند بی نیاز است و عبادتی که از جن و انس میخواهد، به خاطر احتیاج او نیست بلکه به خاطر رشد آنهاست. «و ما أرید منهم من رزق...»
6- کسی که خودش رزّاق است، چه نیازی به رزق بندگان دارد. «ما أرید منهم من رزق... ان اللّه هو الرّزاق»
7- تمام امکانات و تخصّصها و ابزارها، وسیله و بستر رسیدن به رزق است ولی روزی رسان تنها خداست. «انّ اللّه هو الرّزاق»
8 - خداوند در توان روزیرسانی کمبودی ندارد. «هو الرّزاق ذوالقوّة»
9- با گذشت زمان، قدرت روزی رسانی خداوند کمرنگ نمیشود. «المتین» («متین» به معنای ثابت و استوار است)