آیه
مُحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّآءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَآءُ بَیْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَاناً سِیمَاهُمْ فِی وُجُوهِهِم مِّنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَ لِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِی الْإِنجِیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْئَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَی عَلَی سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُؤاْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ مِنْهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْراً عَظِیماً
ترجمه
محمّد، رسول خداست و کسانی که با او هستند، بر کفّار، سخت و در میان خودشان مهربانند. آنان را پیوسته در رکوع و سجود میبینی، که فضل و رضوان را از خدا میجویند، نشانه آنان در رخسارشان از اثر سجود نمایان است. این است وصف ایشان در تورات و وصف آنان در انجیل، مانند زراعتی است که جوانه را از زمین خارج کرده، پس آن را نیرو داده تا سخت شود و بر ساقهی خود بایستد، آن گونه که کشاورزان را به شگفتی و شادی وامیدارد. تا خداوند به واسطه مؤمنان کفّار را به خشم آورد، ولی خداوند به کسانی از کفّار که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام دهند، وعده آمرزش و پاداشی بزرگ داده است.
نکته ها
«رُکّع» جمع «راکع» به معنای رکوع کننده و «سُجّد» جمع «ساجد» به معنای سجده کننده است. این دو کلمه برای کسانی به کار میرود که بسیار اهل سجده و رکوع و نماز باشند و بر آن مداومت کنند.
«سوق» به معنای ساق پا و ساقه گیاه، «شطأ» به معنای جوانه گیاه، «آزر» به معنای تقویت و کمک و «استغلظ» از غلظت به معنای سفت و محکم شدن میباشد.
در آغاز سوره، پیامبرصلی الله علیه وآله مورد خطاب بود، «انّا فتحنا لک» در پایان سوره نیز محور آن، رسول خدا است. «محمّد رسول اللّه»
در این آیه، شیوهی ارتباطات یک مؤمن ترسیم شده است:
رابطه با بیگانگان. «اشداء» شدت و سختی.
با خودیها. «رحماء» محبت و مهربانی.
با خداوند. «رکعا سجداً» عبودیت و بندگی.
با خود. «یبتغون» تلاش و کوشش و امید به فضل خدا.
تشبیه جامعه اسلامی به مزرعه کشاورزی، قابل دقت است زیرا:
الف. کشت، از درون زمین است، عقیده نیز از درون انسان است.
ب. کشت، در محیط مناسب رشد میکند، جامعه اسلامی هم نیاز به زمینههای مناسب دارد.
ج. کشت، دارای رشد طبیعی و تدریجی و اصیل و ثابت است، رشد امت اسلامی نیز مراحل و ثبوت و اصالت دارد.
در نوشتن صلحنامه حدیبیّه، همین که حضرت علیعلیه السلام نوشتند: محمّد رسول اللّه، نماینده کفّار اصرار کرد که این کلمه باید حذف شود، امام علیعلیه السلام از حذف لقبِ «رسول اللّه» ناراحت بود ولی خداوند به جای آن در متن قرآن فرمود: «محمّد رسول اللّه»
یاران پیامبر، در جستجوی دنیا و آخرتند، «فضل» به نعمتها و امکانات مادی، و «رضوان» به نعمتها و امور معنوی گفته میشود. شاید هم مقصود این باشد که یاران پیامبر برای کار خود ارزشی قائل نیستند، بلکه به فضل او دلبستهاند نه به اعمال خود.
این آیه، هم به نشانههای ظاهری مؤمن اشاره کرده که خضوع و خشوع در گفتار و رفتار است، «سیماهم فی وجوههم من اثر السجود» و هم به استواری و ریشهدار بودن عقیده در دل و جان مؤمن که همواره در حال رشد و گسترش است. «کزرع اخرج شطأه...»
در انجیل متی میخوانیم: بار دیگر مثلی برای ایشان زد و گفت: ملکوت آسمان مثل دانه خردلی است که شخصی گرفته در مزرعه خویش بکارد. هر چند دانه خردل از سایر دانهها کوچکتر است، ولی چون نمو کند، بزرگترین بقول (سبزیجات) و درختی میشود چنان که مرغان هوا در شاخههایش آشیانه میگیرند.**انجیل متی، باب 13، شماره 31 و 32.***
امام صادقعلیه السلام در بیان آیه «سیماهم فی وجوههم من اثر السجود»، فرمودند: مراد آثار شب زندهداری است. «هو السّهر فی الصلاة»**من لایحضر، ج1، ص229.***
اسلام دین جامع است؛ در خط سیاسی «اشداء علی الکفّار» و در اخلاق اجتماعی، «رحماء بینهم» و در بعد معنوی «تراهم رکعاً سجداً» است.
پیام ها
1- وعدههای الهی شفاف است. (آن پیامبری که مکتبش بر تمام ادیان غالب میشود، محمّد رسول اللّه است.) «ارسل رسوله بالهدی... محمد رسول اللّه...»
2- جهانی شدن مکتب اسلام، به رهبری الهی و یارانی صادق نیازمند است. «لیظهره علی الدین کله... محمد رسول اللّه و الّذین معه»
3- یکی از ابزار و شیوههای تربیت، معرّفی الگوهاست. «محمّد رسول اللّه»
4- ایمان به رسول خدا، «آمنوا به» گام اول است، مهمترین گام، همراهی با رسول است. «والّذین معه»
5 - مسلمانان باید در برابر دشمن؛ خشونت، قاطعیّت، صلابت و شدّت داشته و در برابر دیگر مؤمنان؛ رأفت، مودّت، رحمت و عطوفت، مهر و احساسات داشته باشند. «اشداء علی الکفّار رحماء بینهم»
6- بیتفاوتی ممنوع، مسلمان باید مظهر حبّ و بغض باشد. «اشداء علی الکفّار رحماء بینهم»
7- ملاک مهر و قهر، ایمان و کفر است، نه قوم و قبیله و مال و ثروت. «اشداء علی الکفّار رحماء بینهم»
8 - عبادت، برای یاران پیامبر یک سیره دائمی است، نه یک عمل موسمی. «تراهم رکعا سجدا»
9- در جامعه اسلامی، باید نماز ظهور و بروز داشته باشد، نه مخفی و پنهان. «تراهم»
10- رکوع و سجود در نماز، دارای محوریّت است. «رکّعا سجّدا»
11- عبادتی مورد ستایش است که همراه با کثرت و مداومت باشد. «رکّعا سجّدا»
12- بخشهایی از تورات و انجیل فعلی، دست نخورده و تحریف نشده است، لذا قرآن در مواردی به آنها استناد میکند. «ذلک مثلهم فی التّوراة و... الانجیل»
13- در کتب آسمانی قبل نیز پیشگوییهایی بوده است. در تورات و انجیل، سیمای یاران پیامبر اسلام مطرح شده است. «ذلک مثلهم فی التّوراة و... الانجیل»
14- مثالهای کتب آسمانی، طبیعی، همهجایی، همه فهم، در دسترس و قابل تجربه است. «کزرع اخرج...»
15- رشدی پایدار است که طبیعی، مستقل و تدریجی باشد. «کزرع اخرج...»
16- جامعه اسلامی باید خودکفا، مستحکم و مستقل باشد تا روی پای خود بایستد. «استوی علی سوقه»
17- دین از سیاست جدا نیست. در کنار رکوع و سجود، موضعگیریهای قاطع و دشمن شکن لازم است. «رکّعا سجّدا... لیغیظ بهم الکفّار»
18- رشد کمی و کیفی مسلمانان، کفّار را عصبانی میکند. «اخرج شطئه فازره... لیغیظ بهم الکفّار»
19- رکوع و سجود و همگامی با رسول خدا کافی نیست، باید تمام آن امور برخاسته از ایمان و عمل صالح باشد تا اجر عظیم دریافت شود. «الّذین آمنوا و عملوا الصالحات منهم مغفرة و اجراً عظیما»
20- پاداش مؤمنان راستین در وهم نگنجد. «اجراً عظیما»
21- دفع ضرر، مقدّم بر کسب منفعت است. (اول «مغفرة» بعد «اجر عظیم»)